Black Lives Matter: racisme bestaat ook binnen de sangha

Hoe gaan boeddhisten om met racisme? Een rondvraag langs Nederlandstalige sangha’s laat zien dat expliciete discriminatie of racisme nauwelijks voorkomen. Maar op een subtiel niveau is er wel sprake van institutioneel racisme Institutioneel racisme is racisme dat onbewust in de structuren van onze samenleving is verweven. Het is een sociologische term die slaat op de systematische uitsluiting en/of discriminatie van groepen op basis van geschreven maar vooral ook ongeschreven regels, tradities, gedrag en omgangsvormen. Bovendien zijn niet-witte mensen binnen het boeddhistische wereldje duidelijk in de minderheid.

Hoe komt dat? Waarom voelen niet-witte mensen zich minder thuis? En hoe zouden we onze meditatiegroepen inclusiever kunnen maken?

Bodhi sprak met beoefenaars en begeleiders van verschillende Vlaamse en Nederlandse sangha’s. De oplossing die uit vele monden klinkt: maak dit thema bespreekbaar, hoe eng of lastig het ook is. Juist het boeddhisme kan ons helpen ingesleten patronen te herkennen en te doorbreken.

Rinaldo Berghout
“Onze sangha is een fijne plek, waar ik me thuis voel. Dat we samenkomen in een Vietnamese tempel van niet-witte mensen maakt het extra bijzonder”, vertelt Rinaldo Berghout, lid van de Leven in Aandacht sangha, in Almere.

“Toch merkte ik, vooral in het begin, dat ik me afvroeg hoe andere sanghaleden mij ervaren. Wat denken ze over mijn achtergrond? Zouden ze me thuis durven ontvangen zonder zich ongemakkelijk te voelen? Zouden ze me op een feestje kunnen uitnodigen zonder verbaasde blikken uit hun sociale omgeving te krijgen?

Ik ben me ervan bewust dat ik zelfs in de sangha achter de ogen van de anderen wil kijken. Net zoals in alle sociale situaties waarin ik me begeef, voer ik een veiligheidsscan uit.”

In zijn sangha heeft Rinaldo gelukkig nooit het negatieve ‘zwart-wit racisme’ meegemaakt.

“Maar in een paar ogen heb ik wel een glimp van verbazing gezien. Die glimp heb ik leren herkennen. Ik vind het menselijk. Sanghabezoekers hebben geleerd om snel de mens achter een verschijning te zien. Daar vertrouw ik op en dat straal ik ook uit. Dat werkt. Ook al gaan we na afloop weer terug naar een wereld waar racisme een gegeven is.

Ik denk dat het goed zou zijn het onderwerp ‘inclusie’ binnen de sangha te bespreken. Ook al voelen beide partijen weerstand. Het is een gevoelig onderwerp: uit angst voor escalatie raken we het liever niet aan. Ik heb zelf ook vaak weinig zin om het onderwerp aan te zwengelen. Toch is het nodig. Ik denk dat boeddhisme kan helpen om goed naar de ander te luisteren, hoe eng het ook is.

Wat mij betreft is de witte mens nu aan zet: ik zou hen graag vragen: Wat doet de Black Lives Matter-beweging met jou? Raak je je bewust van je eigen gedrag? Kom je in actie? Hoe verbreed je je inzicht? Een slogan die je tijdens de BLM-protesten veel hoort is: ‘Wie zwijgt stemt toe’. Daar ben ik het mee eens. Ik zou graag willen horen wat jij doet om de situatie te veranderen.”

Jet van der Graaf
“Ik ben tweede generatie Indisch: mijn moeder is gekolonialiseerd”, vertelt Jet van der Graaf, lid van Leven in Aandacht in Almere.

“Witte mensen stonden op een voetstuk in Indonesië: iedereen wilde bij de witte mensen horen. Toen mijn moeder in Nederland aankwam, verwachtte ze volwaardig lid te worden van de maatschappij. Maar dat gaat niet vanzelf: gekoloniseerd gedrag zit in je. Je begeeft je ineens tussen de witte mensen en moet van daaruit je gelijkwaardigheid vinden.

Kolonialisme werkt ook in volgende generaties nog door: je ouders en voorouders hebben een enorme invloed op je gedrag en op je gevoel van gelijkwaardigheid. Ook bij witte mensen zit koloniaal gedrag nog in het systeem. Het valt me op dat zij zich vaak overheersend en bepalend gedragen. Aziatische mensen zijn over het algemeen zachter. Beschaafder zou je kunnen zeggen, maar ze trekken zich ook snel terug.

Die wisselwerking zit in onze hele cultuur verweven. Ik ervaar dat eigenlijk altijd, dus ook binnen mijn sangha. Expliciete discriminatie of racisme heb ik nooit meegemaakt, de sfeer is heel liefdevol. Maar als bij een bijeenkomst acht van de tien mensen wit zijn, ben ik me daar meteen van bewust. Terwijl ik vermoed dat witte deelnemers dat niet zijn.”

Aan beide zijden is bewustwording nodig om te veranderen. Jet denkt dat boeddhisme ons daarbij kan helpen.

“Het zou goed zijn om het gesprek hierover aan te gaan. Nu doen we dat nog niet. Ik vind het zelf ook moeilijk om uit te leggen hoe het voor mij is. Als ik voor een witte groep sta, ervaar ik een kloof die moeilijk te overbruggen is. Als Aziatische voel ik mij al snel ondergeschikt aan de witte mens: kleiner, kwetsbaarder, anders. Vanuit die positie is het lastig een gesprek te beginnen.

Er is ook weerstand, mensen willen er niet aan. Ze zeggen: ‘Maar ik discrimineer niet!’ Mijn reactie is dan: ‘Dat is het ook niet. Het is je gedrag, het zijn je voorouders: het is die VOC-mentaliteit.’ De enige manier om discriminatie echt bij de wortel aan te pakken is: je bewust worden dat de ander het niet expres doet, maar dat er een hele voorgeschiedenis aan vooraf gaat.”

Simin Abravesh
“‘Hoe komt het dat er zo weinig niet-witte mensen naar onze retraites komen? Doen we misschien iets – al dan niet onbewust – waardoor zij zich niet welkom voelen?’

Drie jaar geleden stelde mijn lerares Jotika Hermsen deze vraag”, vertelt Simin Abravesh, dharmaleraar bij Sangha Metta. “Ik ben al vijftien jaar betrokken bij Sangha Metta – sinds 2016 als begeleider – maar ik was één van de weinige gekleurde mensen. In eerste instantie voelde ik vooral weerstand: waarom moeten we dit onderwerp behandelen? Boeddhisme gaat toch over het overstijgen van verschillen? Waarom zouden we deze dan benadrukken? Aan de andere kant erken ik ook dat dit een aandachtspunt is: er lopen heel weinig niet-witte mensen rond in het boeddhistische wereldje hier.”

Ze vonden inspiratie in Amerika, waar boeddhisten volgens Simin al langer actief bezig zijn met thema’s als racisme en diversiteit.

“Onder leiding van een antropoloog gespecialiseerd in interculturele communicatie, gingen we eerst als begeleiders onderling met dit thema aan de slag. Daardoor werd ik me bewuster van mijn eigen gewoontepatronen. Ik besefte dat ik, sinds ik 37 jaar geleden als politiek vluchteling naar Nederland kwam, altijd bezig ben geweest een veilige omgeving voor mezelf te creëren. Ik koos vrienden die blij waren iemand uit een andere cultuur te leren kennen. En werk waarin mijn achtergrond als een verrijking wordt gezien. Maar zo’n veilige omgeving is ook beperkt. Bovendien kom ik alsnog regelmatig in situaties waarin men mij niet kent, en dus als ‘de ander’ benadert: waarin mijn accent en uiterlijk opvallen.

Als je voor het eerst in een groep komt en er zijn alleen witte mensen, dan voel je je opgelaten: je bent de uitzondering. Mijn lokale groep in Rotterdam heeft veel gekleurde leden. Omdat de groep al divers is, voelen ze zich snel thuis. Het helpt denk ik als gekleurde mensen binnen een organisatie ook op de website staan. En dat je diversiteit expliciet benoemt. Als begeleider kun je dit soort zaken bespreekbaar maken.

Inmiddels hebben we ook enkele retraites over diversiteit georganiseerd. We doen dan bijvoorbeeld oefeningen over wit privilege en behandelen praktijksituaties waarin discriminatie voorkomt. Daarbij zetten we boeddhistische vaardigheden in: blijf stil, wat gebeurt er nu met je? Wat voel je? Wat ervaar je in je lichaam? Dat is anders dan alleen over deze vragen nadenken of discussiëren.”

Bewustwording van discriminatie en racisme maakt vrijer, volgens Simin.

“Onze blinde vlekken worden zichtbaar. Ik ben me nu bewust van wat er in mij gebeurt als ik op straat een wit persoon tegenkom. Of als niet Martin, maar Youssef de telefoon opneemt bij de helpdesk op mijn werk. Boeddhistische vaardigheden als mindfulness en compassie helpen bovendien om in het dagelijks leven op een goede manier met dit soort situaties om te gaan.”

Inez Roelofs
“Sinds de jaren ’70 houd ik me bezig met maatschappelijk onderdrukten: de arbeidersklasse, vrouwen, lesbiennes, en dus ook zwarte mensen”, vertelt Inez Roelofs, ook dharmaleraar bij Sangha Metta. “Bij al die groepen spelen vergelijkbare mechanismen van onderdrukking. Zwart-wit is wel een taaie: het heeft te maken met ons koloniale verleden. Dit onder ogen zien is heftig, maar wel nodig.

Voor beide kanten is het waardevol met racisme bezig te gaan: daar waar de klappen vallen en daar waar het privilege zit. Bewustwording geeft vrijheid, ruimte, compassie en inzicht in maatschappelijk lijden.”

De eerste stap in het omgaan met racisme is volgens Inez om het lijden te erkennen: de eerste edele waarheid.

“Vervolgens ga je op zoek naar de oorzaak. De Boeddha onderwees dat begeerte, haat en onwetendheid de drie wortels van het kwaad zijn. Dit inzicht helpt je om vriendelijk te blijven, ook tegen mensen die niks van racisme willen weten. Je beseft: dat is onwetendheid of angst. Als mensen zeggen: ‘Die zwarten pikken onze banen in’, zeggen ze eigenlijk: ‘Ik ben bang dat er geen ruimte is voor mij als witte mens.’

Uit het besef dat je als witte mens het niet weet (ik weet niet hoe het is om zwart te zijn) ontstaat mededogen. Het is zo gewoon om wit te zijn: in dit lichaam ben ik geboren. Maar wat betekent het maatschappelijk? Vaak is de werking heel subtiel: een achternaam waardoor je uitgesloten wordt bij sollicitaties, bijvoorbeeld. Ook zwarte mensen hebben oordelen. Vaak hebben zij het idee geïnternaliseerd dat wit ‘beter’ is.

Bij Sanga Metta werken we veel met Insight Dialogue, een relationele vorm van meditatie. (zie bijvoorbeeld deze retraite, over de kracht van verschillen, red). Een waardevolle methode om het gesprek aan te gaan: het is een mooie combinatie van op je kussen zitten én in de wereld staan. Je kijkt elkaar aan en deelt wat er in je op komt.

Toch is er van beide kanten veel weerstand om met dit thema bezig te gaan. Witte mensen zeggen: ‘Het speelt niet bij mij: ik discrimineer niet. Zwarte mensen zeggen: ‘Moeten we het nu al weer hierover hebben? Wat heb ik daaraan?’ Het is ook niet makkelijk om steeds te moeten vertellen hoe het is om gediscrimineerd te worden. Ik heb ook niet altijd zin om weer te vertellen hoe het is om lesbisch te zijn? Dat ben ik al de hele dag!”

Frank De Waele
“Eerlijk gezegd is onze sangha zeer wit”, zegt Frank De Waele, zenleraar bij de Zen Sangha te Gent en verbonden aan de Zen Peacemakers.

“We zijn helemaal niet divers. Onze leden zijn voornamelijk Vlamingen van witte origine. Ook al bevinden we ons in de meest diverse buurt van Gent: de Brugse Poort.
Dat is geen bewuste keuze, het is zo gegroeid. Ik denk dat het ook te maken heeft met de culturele achtergrond van Vlaanderen. Inwoners met Afrikaanse wortels hebben vaak al een sterke religieuze binding – christelijk of islamitisch – waardoor ze niet snel de overstap zullen maken naar een andere vorm van spiritualiteit. Vlaanderen is bovendien conservatiever dan Nederland, waar de integratie volgens mij verder gevorderd is.

Naar aanleiding van je vraag heb ik twee niet-witte leden van onze sangha naar hun ervaringen gevraagd. Beiden zeiden dat ze persoonlijk nooit iets van discriminatie hebben gemerkt. Maar één van hen vertelde wel een anekdote over een Noord-Afrikaanse vrouw die na een paar bezoeken wegbleef naar haar zeggen vanwege subtiele racistische opmerkingen. Deze leden gaven allebei aan dat ze interesse hebben dit onderwerp te bespreken. De kans is dus groot dat we hier in de toekomst mee aan de slag gaan.

Diversiteit is een belangrijk thema binnen de Amerikaanse sangha’s, zo weet ik via de Zen Peacemakers. Hier in Vlaanderen richten we ons misschien meer op de interreligieuze dialoog. Ik ben zelf al vijftien jaar zeer actief in de lokale interlevensbeschouwelijke werkgroep van Gent. We komen maandelijks samen met christenen, moslims, sikhs en bahá’í hier uit de buurt en organiseren allerlei activiteiten, zoals een gezamenlijke iftar, muzikale bijeenkomsten of interreligieuze wandelingen waarbij we elkaars gebedshuizen bezoeken.

Maar onze eigen meditatiegroep is dus helemaal niet divers! Ook al proberen we open en inclusief te zijn: zen en het Peacemakers-gedachtegoed is juist gericht op verbinding. Het zou inderdaad kunnen dat we onbewust iets doen waardoor niet-witte mensen zich minder welkom voelen. We krijgen wel eens een gekleurd iemand binnen, maar dat is zeldzaam. En meestal komen ze niet vaker dan een paar keer.

Mogelijk zijn we als witte mensen niet goed uitgerust om uit te reiken naar andere culturen? Vinden we het lastig om de juiste toon te vinden? Het is goed om daarop te reflecteren. Gelijkwaardigheid is belangrijk binnen het boeddhisme. En de traditie biedt ook zeker handvatten en inspiratie voor meer samenwerking.”

Junior Mthombeni
“De Black Lives Matter-kwestie houdt mij zeker bezig”, vertelt Junior Mthombeni, bezoeker van de meditatiegroep in het Boeddhistisch Centrum Ehipassiko te Antwerpen.

“Als theatermaker regisseerde en speelde ik in stukken rondom Mohamed Ali, Malcom X en Winnie Mandela. Ik richt mij regelmatig op dekolonisatie en aanverwante thema’s. Maar de sangha is voor mij juist een plek om dat allemaal los te laten.

Het onderwerp komt daar ook niet aan bod: ik ga er naar toe, mediteer en ga weer naar huis. Ik vind het een fijne plek en ik voel me er thuis, maar ik ben geen frequente bezoeker. Ik mediteer vaker thuis.

Binnen zijn eigen spiritualiteit heeft Junior wel vragen over dit thema: hoe verhoudt hij zich tot zijn boosheid over racisme?

“Hoe ga ik om met verschillen tussen mensen die op spiritueel niveau wegvallen, maar er op maatschappelijk niveau wel zijn? Daar worstel ik wel mee. Een vriendin van me zei: ‘Wij staan boven de Black Lives Matter-beweging: we zijn allemaal één’. Maar dan negeer je dat deze zaken in de maatschappij wel spelen.

Dit soort vragen stel ik eigenlijk niet binnen de sangha. Ik denk omdat het zo’n witte omgeving is. Een witte sangha stelt zichzelf deze vragen niet. Ik heb daar wel behoefte aan. Ik zou graag met mensen praten die hier ook mee bezig zijn. In die zin hoop ik wel op meer diversiteit.

Met corona zag je dat iedereen zich in elkaar herkende, omdat we allemaal een vergelijkbare ervaring deelden. Ik zou willen dat dit met Black Lives Matter ook zo was. Zeker, de beweging wordt breed gedragen, maar ik zou graag van mijn sanghagenoten horen: ‘Wat doet het met je?’ Het zou mooi zijn als je elkaar ook op dat niveau kan aanvoelen.

Ik vind het dan ook inspirerend om te zien dat een aantal Amerikaanse boeddhistische leraren wel actief met racisme en diversiteit bezig is. Ik verwacht dat deze thema’s automatisch meer naar boven zullen komen naarmate onze sangha’s diverser worden. Dat zou fijn zijn. Dan zou ik – bij wijze van spreken – nog meer thuiskomen in de sangha.”

Titelbeeld: Fibonacco Blue

Meer informatie

Op 12 augustus vindt de talkshow In gesprek: Mindfulness en racisme plaats in de Rode Hoed in Amterdam
Had de Boeddha iets te zeggen over racisme? Lees het in dit artikel van Erik Hoogcarspel