Thich Nhat Hanh, zenleraar en vredesactivist, overlijdt op 95-jarige leeftijd

“De uitdrukking ‘Ik ben aangekomen, ik ben thuis,’ is de belichaming en de essentie van mijn beoefening. Het geeft mijn begrip weer van Boeddha’s leer. Sinds ik mijn ware thuis gevonden heb, lijd ik niet langer. Het verleden is geen gevangenis meer voor mij en de toekomst ook niet. Ik ben in staat in het hier en nu te leven. Met elke ademhaling en met elke stap arriveer ik in mijn ware thuis.”

Karakteristieke woorden van zenleraar Thich Nhat Hanh, die zaterdag 22 januari om 1:30 lokale tijd overleed in Vietnam.

Thich Nhat Hanh (1926-2022) drukte een onmiskenbaar stempel op het hedendaags boeddhisme. Dat deed hij vanuit zijn klooster Plum Village in Frankrijk, waar hij ruim veertig jaar in ballingschap leefde. Zijn heldere, diepgaande lessen – gericht op leven met volle aandacht in het hier en nu – bereikten miljoenen mensen wereldwijd. Niet in de laatste plaats via de ruim honderd boeken die hij schreef, zoals ‘Iedere stap is vrede’ en ‘Het wonder van mindfulness’. Vele prominente westerse boeddhisten, zoals Joan Halifax, Jon Kabat-Zinn, Joanna Macy, en Alan Hunt Badiner beschouwen Thich Nhat Hanh als een belangrijke leraar.

Interzijn

‘Interzijn’ is één van de kernbegrippen uit het jargon van Thich Nhat Hanh. Daarmee doelt hij op de observatie dat alles in de wereld met elkaar verbonden is. “Als ik diep in mijn thee kijk, zie ik niet alleen de theeplant, de kweker en de plukker, maar ook het regenwater dat eens in een wolk zat,” is een bekende reflectie van de zenleraar.

Uit die intrinsieke verbondenheid met de wereld om ons heen ontstaat als vanzelf een sociaal betrokken vorm van boeddhisme. Wereldwijd zetten monniken, nonnen en leken zich vanuit zijn traditie in voor vrede, sociale rechtvaardigheid en milieubescherming.

Sociaal-geëngageerd boeddhisme

Thich Nhat Hanh werd in 1926 geboren als Nguyen Xuan Bao Nug. Op 16-jarige leeftijd trad hij in als novice in de Tu Hieu tempel in Hue. Daar genoot hij onderwijs binnen het Mahayana boeddhisme en het Vietnamese Thien boeddhisme. Bij zijn monnikswijding in 1949 ontving hij de naam Thich Nhat Hanh, wat zoiets betekent als ‘monnik met een innerlijke gesteldheid van de beste kwaliteit’.

Zijn jeugd viel samen met het einde van de koloniale tijd in Vietnam. De bittere strijd tussen de Franse bezetter en de onafhankelijkheidsstrijders van de Vietminh ging in 1955 vrijwel naadloos over in de Vietnamoorlog. De nieuwe generatie boeddhistische monniken vroeg zich af of zij in deze situatie in hun kloosters moesten blijven mediteren of dat het beter was in actie te komen.

Hervormingen binnen het boeddhisme

Thich Nhat Hanh koos voor het laatste en ontpopte zich daarmee al snel tot aanjager van hervormingen binnen het Vietnamees boeddhisme. Aan Lindsay Kyte van Lion’s Roar vertelde hij: “We wilden de boeddhistische lessen en praktijken toepassen op het lijden in de echte wereld (…). We wilden een nieuwe vorm van boeddhisme bieden: een boeddhisme dat als een vlot kon dienen om het hele land uit de wanhopige situatie van conflict, verdeeldheid en oorlog te redden.”

De jonge monnik richtte een uitgeverij op en werd hoofdredacteur van het tijdschrift ‘Vietnamees Boeddhisme’. Hij publiceerde enkele boeken en stichtte meerdere tempels. Ook begon hij de School of Youth for Social Service (SYSS): een neutraal netwerk van boeddhistische vredesactivisten die scholen stichtten, gezondheidsklinieken opzetten en hielpen bij de wederopbouw van dorpen op het platteland. Hier ligt de basis van wat later bekend zou worden als ‘sociaal-geëngageerd boeddhisme’.

Studie in Amerika

Maar zijn hervormingsactiviteiten stonden op gespannen voet met de conservatieve autoriteiten. Als het plattelandsonderkomen van de SYSS in 1960 wordt overvallen door agenten van het Zuid-Vietnamese regime vlucht Thich Nhat Hanh naar Saigon. Daar besluit hij een beurs aan te nemen voor de universiteit van Princeton. Van 1960-63 studeert hij vergelijkende religiewetenschappen en krijgt vervolgens een aanstelling als docent aan de universiteit van Columbia (New York).

Vredesactivisme

Ook in de Verenigde Staten blijft hij zich onvermoeibaar inzetten voor vrede in Vietnam. Waar hij maar kan – op de radio, tijdens protestmarsen en zelfs bij de Verenigde Naties – vraagt de monnik aandacht voor de situatie in zijn thuisland. Via een briefwisseling komt hij in contact met Martin Luther King, die hem in 1967 nomineert voor de Nobelprijs voor de Vrede.

Ook in Vietnam zelf blijft hij actief. In 1964 sticht hij de Van Hanh Boeddhistische Universiteit, die al snel bekend staat als broedplaats voor de vredesbeweging. Als zijn vredesvoorstel aan de Verenigde Boeddhistische Kerk in Vietnam weinig gehoor krijgt, begint hij zelf met het creëren van experimentele pioniersplekken op het platteland, waar bewoners training krijgen in zelfvoorzienend leven en sociale verandering.

Verbanning

In 1966 doet Thich Nhat Hanh weer een vredesvoorstel, dit keer in Washington, waar hij de Amerikanen vraagt bombardementen te vervangen door wederopbouwhulp. De Zuid-Vietnamese regering maakt van de gelegenheid gebruik om hem te verbannen: de veertig daaropvolgende jaren zal hij zijn thuisland niet kunnen bezoeken.

Orde van Interzijn

Kort daarvoor, eveneens in 1966, richtte hij samen met zes SYSS-leden de Orde van Interzijn op: een monastieke gemeenschap die nog steeds bestaat en inmiddels meer dan duizend leden telt.

Sister Chan Kong, lid van het eerste uur, zal levenslang zijn belangrijkste vertrouweling en medewerker blijven. Als zij enkele jaren later ook verbannen wordt, voegt ze zich bij Thich Nhat Hanh, die inmiddels in Frankrijk asiel heeft gekregen en in de buurt van Parijs het meditatiecentrum ‘Sweet Potatoes’ is begonnen.

In 1982 blijkt dit centrum te klein, dus schaft de gemeenschap een stuk land aan in de Dordogne en noemt dit Plum Village. In de decennia die volgen zal ‘het pruimendorp’ uitgroeien tot het grootste boeddhistische klooster in Europa.

Wereldwijde invloed

Thich Nhat Hanh blijkt een meester in het toegankelijk maken van de boeddhistische leer voor een westers publiek. De focus ligt op mindfulness, of ‘leven in aandacht’ – zoals de Nederlandstalige tak van de beweging zich noemt. Meditatie betekent niet alleen zitten op een kussentje: ook wandelen, thee drinken of de afwas doen zijn in deze traditie belangrijke momenten van beoefening.

De lessen van ‘Thay’, zoals hij door zijn leerlingen liefkozend wordt genoemd, staan bekend als speels, vrolijk en liefdevol. En zijn direct toepasbaar op de vele persoonlijke en wereldwijde uitdagingen waar we allemaal mee geconfronteerd worden. In zijn boeken en dharma-lezingen geeft de zenleraar bijvoorbeeld tips over hoe je omgaat met lastige emoties zoals boosheid en verdriet; of hoe je mindfulness kan toepassen op je werk. Ook vertaalt hij belangrijke boeddhistische geschriften, zoals de Hartsoetra, naar de moderne tijd.

Liefdesbrief voor Moeder Aarde

Daarnaast spreekt Thich Nhat Hanh zich regelmatig uit over de huidige klimaatcrisis. In zijn boek ‘Liefdesbrief aan Moeder Aarde’ benadrukt hij dat wij als mens niet losstaan van de natuurlijke wereld: “Elke cel in ons lichaam is deel van de aarde, we zijn een levende, ademende manifestatie van deze prachtige en gulle planeet. Als we dit weten, worden we stapelverliefd op de aarde en zullen we natuurlijkerwijs alles doen wat we kunnen om voor haar te zorgen.” De vanuit zijn traditie ontstane Earth Holder Community houdt zich concreet bezig met boeddhistische klimaatactie.

Thich Nhat Hanh deinst er niet voor terug zich ‘in het hol van de leeuw’ te begeven: zo begeleidt hij retraites met Amerikaanse Vietnamveteranen en geeft hij mindfulnesstrainingen bij Google en bij de Wereldbank. Zijn belangrijkste boodschap aan de CEO’s? Dat ze hun invloed moeten aanwenden om de wereld te verbeteren, in plaats van zoveel mogelijk geld te verdienen. Ook toppolitici gaan graag te rade bij de zenmonnik. Zo benadrukte Christina Figueras, uitvoerend secretaris van de Verenigde Naties, in The Huffington Post, dat ze zonder Thay’s lessen de onderhandelingen over het klimaatakkoord van Parijs (2016) nooit had volgehouden.

Netwerk van sangha’s

Plum Village heeft inmiddels negen dependances – waaronder het European Institute of Applied Buddhism in Waldbröl in Duitsland – met in totaal ruim zeshonderd monniken en nonnen. Alle kloosters bieden regelmatig retraites aan voor leken. Daarnaast bestaan er wereldwijd ruim duizend lokale leken-sangha’s (meditatiegroepen) binnen deze traditie: alleen al in Nederland en Vlaanderen zijn dat er momenteel zeventig.

“Thich Nhat Hanh is een leraar die mij de weg wijst naar eenvoud,” vertelt dharmaleraar en lid van de Orde van Interzijn Jan Boswijk: “Ik bewonder hem om zijn volledige aanwezigheid, zijn engagement, inclusiviteit en compassie. Je kunt zeggen dat hij dood is, maar hij is zo levend als wat: hij leeft door in talloos veel mensen. Altijd als ik les geef, heb ik hem bij me. Zo voelt dat.”

Daarnaast zijn er in Nederland en België achttien Wake Up-groepen actief in vrijwel alle grote steden. Wake Up is de internationale jongerenbeweging binnen deze traditie, opgericht in 2008. Wake-Up bestuurslid Lara Aelen: “Wat me in eerste instantie aantrok in deze traditie is de nadruk op liefdevolle aandacht en dat je met liefdevolle ogen naar jezelf mag kijken. De rust die dat geeft, vind ik heerlijk. Nu ervaar ik vooral veel vreugde van de sangha: het is prachtig om te zien hoe binnen deze traditie een heel netwerk van meditatiegroepen is ontstaan. En de verbondenheid te ervaren die ontstaat door samen te oefenen en elkaar te dragen in vreugde en verdriet.”

Terugkeer naar Vietnam

Zijn ballingschap heeft de monnik altijd als pijnlijk ervaren: “Ik voel me als cel afgescheiden van mijn lichaam,” zei hij destijds. Pas in 2005 zet hij – na lang onderhandelen – weer voet op Vietnamese bodem. Tijdens dit bezoek geeft hij les, publiceert hij enkele boeken in het Vietnamees en reist hij naar de tempel waar hij zelf ooit intrad. Ook sticht hij twee nieuwe tempels waar zo’n honderd jonge kloosterlingen intreden. In 2007 volgt een tweede bezoek. Dit keer blijft hij drie maanden en begeleidt grootschalige verzoeningsrituelen en retraites: “om de wonden van de oorlog te helen”.

Maar zijn terugkeer is niet zonder controverse: sommige Vietnamese boeddhisten vinden dat hij samenwerkt met het communistische regime en zo de illusie wekt dat er vrijheid van religie bestaat in Vietnam. Daarop vraagt Thich Nhat Hanh in een gesprek met de Vietnamese president expliciet om meer religievrijheid. Zijn verzoek wordt echter niet gehonoreerd en in 2008 vallen regeringstroepen het nieuwe, door Thich Nhat Hanh opgerichte klooster binnen. Ze sluiten water, elektriciteit en telefoonlijnen af en mishandelen de kloosterlingen. In 2009 wordt het klooster gesloten en tot op de dag van vandaag is er geen aan Plum Village gelieerd centrum in Vietnam.

Hersenbloeding

In 2014 krijgt Thich Nhat Hanh een hersenbloeding, waarbij hij zijn spraakvermogen grotendeels verliest. Toch herstelt hij redelijk en op zijn eigen verzoek verhuist hij in 2018 naar zijn moedertempel in Vietnam om daar zijn laatste dagen door te brengen.

Volgens één van zijn volgelingen, broeder Phap Dung, geeft hij zijn volgelingen daarmee een krachtige boodschap over verbondenheid met onze voorouders: “Thay laat hiermee zien dat we niet uit het niets ontstaan: we hebben wortels. We hebben voorouders. We zijn deel van een overdrachtslijn of stroom. En dat is de diepste les van het boeddhisme: het niet-zelf. We hebben geen afgescheiden zelf en tegelijkertijd leven onze voorouders door ons heen.”

Voortleven als een wolk

Als een jong kind hem vraagt hoe het is om dood te gaan, gebruikt de zenleraar de metafoor van een wolk. “Een wolk kan niet doodgaan, een wolk kan alleen een andere vorm aannemen: regen bijvoorbeeld, of sneeuw of hagel. Als je een wolk bent, voel je je een wolk. En als je verandert in regen, dan voel je je als regen. En als je sneeuw wordt, voel je je als sneeuw. Het is prachtig om steeds een andere vorm aan te nemen.”

Zo ook beweerde hij dat hij “nooit zou sterven”. Tegen Andrea Miller van Lion’s Roar zei hij: “Stel je voor dat ik mijn energie overbreng op honderd mensen: dan leef ik voort in hen. Als je naar hen kijkt en je ziet mij, dan heb je mij werkelijk gezien. Als je denkt dat ik alleen dit lichaam ben, dan heb je mij niet echt gezien. Kijk naar mijn leerlingen, mijn boeken en mijn vrienden en je zult zien dat ik altijd zal blijven voorbestaan.”

Al het beeldmateriaal is afkomstig van de website van Plum Village.

Bekijk de documentaire over Thich Nhat Hanh: The Way Out