Marieke van Vugt: “Ik zou graag willen dat Rigpa de briefschrijvers bedankt.”

“De eerste keer dat ik in aanraking kwam met verontrustende berichten over Sogyal Rinpoche’s gedrag was ongeveer 15 jaar geleden. Ik woonde toen in Amerika, en ik hoorde tijdens een instructeurscursus van Rigpa van de rechtszaak over Janice Doe. Mijn eerste reactie, misschien heel naïef, was dan ook: dit is Amerika, daar spannen ze overal rechtszaken over aan. Daarnaast ben ik neurowetenschapper en weet ik dat het geheugen tricky kan werken en dat mensen herinneringen best kunnen veranderen in hun hoofd. Ik ging ervan uit dat het zoiets was. Ook kende ik de mensen om wie het ging niet persoonlijk en leek het me waarschijnlijk dat het vooral berustte op misinterpretatie van het soms onconventionele gedrag van Sogyal Rinpoche. Het keerpunt kwam toen ik vorig jaar zomer de brief las van de acht studenten. Een aantal van hen kende ik persoonlijk en ik wist dat dit mensen waren die niet zomaar iets beweren. Dat was heftig, ik had een gevoel van: misschien is er wel veel meer gebeurd wat niet in de haak is en waar ik geen weet van heb.”

Aan dit keerpunt in Marieke’s leven bij Rigpa ging zo’n 20 jaar vooraf. Al vanaf haar 17e is Marieke verbonden aan deze Tibetaans boeddhistische stroming. Dat begon met het lezen van Sogyal Rinpoche’s boek “Het Tibetaanse boek van leven en sterven” ‘waarin precies de dingen stonden die ze zelf ook al had gedacht, maar dan logischer geformuleerd’. Er werden ook heel praktische tools gegeven om met de geest te werken. Het triggerde Marieke om een cursus te volgen bij Rigpa Amsterdam, waar ze zich direct thuis voelde. Inmiddels werkt ze aan de Rijksuniversiteit Groningen als neurowetenschapper en onderzoekt ze onder meer hoe meditatie en mindfulness helpen onze geest flexibeler te maken. Sinds enkele jaren reist ze regelmatig af naar India, om onderzoek te doen bij Tibetaanse monniken en het effect van hun training op gedrag en emoties. Naast al die bezigheden weet ze ook nog tijd te vinden voor Rigpa Groningen, waar ze programmacoördinator is.

Hoe was jouw relatie met Sogyal Rinpoche, tot aan het moment dat je de brief las?
In de eerste jaren voelde ik vooral een klik met het onderricht, zijn boek en de sangha. Pas een jaar jaar nadat ik begon bij Rigpa kwam ik bij een Dharma talk voor het eerst met hem in aanraking. Veel mensen waren helemaal ‘wauw van hem’, maar dat had ik minder. Later, tijdens retraites in Frankrijk, kreeg ik wat meer van hem mee, maar het bleef een ver-van-mijn-bed-show. Nu, na meer dan twintig jaar, heb ik die klik met hem als leraar wel.

Is dat gevoel over hem nu anders?
Toen het allemaal begon, in de zomer van 2017, heb ik me afgevraagd: waar sta ik nu in mijn relatie met Sogyal Rinpoche? Wat moet ik met deze informatie? Wat ik altijd doe in dat soort situaties is terugkeren naar meditatie en dan kijken: hoe voelt het? En dat was dat ik na zo veel jaren toch nog steeds een intuïtieve connectie voelde met Sogyal Rinpoche en ik heb, ondanks alles wat er is gebeurd, toch nog het gevoel dat hij mijn leraar is.

Wat deed het met jou om die brief te lezen?
Het was zeker een keerpunt in de manier waarop ik naar hem keek. Het is complex: het gaat over een leraar die voorbij de concepten probeert te komen. En waar heb je concepten over? Over geld, roem, gekend worden enzovoort. Zoals ik ernaar kon kijken is dat hij als leraar zit te spelen met al die dingen. Voor mij zijn zijn lessen behulpzaam en wat ik zag ervoer ik niet als misbruik. Maar wat er in die brief staat deed mij wel inzien dat er echt mensen pijn gedaan zijn, en het is dan niet relevant of dit nu de intentie was of niet. Er zijn dingen heel erg misgegaan. Toen ben ik heel bewust gaan proberen om naar alle verschillende stemmen te luisteren. Niet alleen de heel devote studenten die zeggen: er is niks aan de hand. Of die andere groep die zegt: Sogyal Rinpoche is een charlatan en Rigpa is een sekte die moet worden opgeheven. Daarbinnen heb ik geprobeerd zelf een mening te vormen en geprobeerd zoveel mogelijk bij mijn eigen ervaring te blijven. Een heel ingewikkeld proces, maar ook heel leerzaam. Want hoe ik de gang van zaken binnen Rigpa tot dan toe beleefde is: er komen lessen van “boven” (de leraar) en dat moet je maar allemaal geloven. Zoveel mogelijk gewoon volgen, en weinig ruimte voor discussie en ongefilterde terugkoppeling naar de leraar.

Wat bedoel je daar precies mee?
In het algemeen was het niet de gewoonte om na een les van Sogyal Rinpoche direct vragen te stellen. Aan het einde van een lezing werden de vragen die mensen hadden eerst verzameld door een schil van mensen om Sogyal Rinpoche heen. Zij redigeerden de feedback en vragen, voordat ze bij Sogyal Rinpoche terecht kwamen. Dat deden ze met de bedoeling om een soort orde te scheppen in de wirwar van vragen, om Sogyal Rinpoche daarmee te inspireren beter onderricht te geven. Achteraf bezien is dat een heel raar systeem, twijfels die mensen hadden en opschreven werden eruit geknipt. De leraar krijgt daardoor geen realistisch beeld van wat er echt in de sangha speelt en hoe mensen op zijn onderricht reageren. Ik kan me goed voorstellen dat dit gegeven een grote rol heeft gespeeld in de situatie waarin er schade is berokkend aan mensen.

Sogyal werd dus niet gecorrigeerd?
Ja, hij kreeg niet werkelijk terug: Sogyal Rinpoche, wat u nu doet werkt gewoon niet.

Hoe zag zijn rol er precies uit? Hoeveel invloed had hij?
Van wat ik gezien heb, was dat hij aan het hoofd stond van de hele Rigpa-organisatie. Hij besliste uiteindelijk over welk studieprogramma er werd aangeboden en bepaalde hoe de organisatie eruitzag. Er waren wel mensen die voorstellen deden en hielpen uitdenken, maar het ging uiteindelijk bijna allemaal langs Sogyal Rinpoche. Rigpa Nationaal werd aangestuurd door Rigpa Internationaal. En de lokale sangha’s hadden weer contact met Rigpa Amsterdam.

Het klinkt alsof er een grote kloof bestond tussen Sogyal en de ‘gewone’ Rigpa-beoefenaar. Wijt je dat aan dat hiërarchische systeem?
Ja, zeker. De Dalai Lama heeft het ook gezegd: dat het feodale systeem vanuit Tibet naar het westen wordt gekopieerd en dat dit problematisch is. In het tulku-systeem Een tulku is binnen het Tibetaans boeddhisme een reïncarnatie van een verlichte lama. In boeddhistische filosofie wordt de terugkeer van de tulku naar het menselijk leven gemotiveerd uit mededogen om gelovigen te leiden op het pad naar verlichting. Bron: wikipedia waar Sogyal Rinpoche uit voortkomt, worden kinderen van jongs af aan op een voetstuk gezet, wat rare effecten kan hebben op iemands geest. Je leert niet om contact te hebben met ‘gewone’ mensen. Sogyal Rinpoche is als het ware getransplanteerd naar het Westen, maar zonder de cirkel van leraren die er normaal om zo iemand heen hangen. Dan ontbreekt er dus een schil van mensen die je kunnen controleren of bijsturen.

Het heeft ook goeie kanten, bijvoorbeeld dat wij in het westen geneigd zijn te denken dat we alles wel weten en zelf kunnen bepalen en dat het nuttig om jezelf te trainen in het opzij zetten van dat ‘willen’. Aan de andere kant heb je dan geen kans om kritisch te zijn over een systeem wat gebreken heeft: een systeem waarin vrouwen ondergeschikt zijn, waarin ook nu nog lijfstraffen bestaan. In mijn reizen naar India heb ik ook gezien dat ook een Tibetaans klooster zeer hiërarchisch is; er bestaat niet echt zoiets als regie hebben over je eigen leven. Dat is echt een enorme cultuurkloof met het Westen.

Wellicht verklaart dat iets. Maar toch, is Sogyal als persoon niet simpelweg ongeschikt gebleken voor de positie die hij bekleedde?
Dat is een ingewikkelde vraag, ik kan daar geen ja of nee op antwoorden. Hoe ik erover denk: hij heeft een kant die veel wijsheid belichaamt en is in staat om de wijsheid van een lange traditie door te geven en het onderricht te vertalen naar een westerse context. In mijn geval helpt hij mij echt mijn geest te transformeren. Maar er zit ook een problematische kant aan het verhaal, de manier waarop hij omgaat met macht, mogelijk een gebrek aan inzicht in de effecten van zijn acties op de studenten. Het feodale systeem werkt gewoon niet goed in het westen, zeker ook omdat we hier geen idee hebben hoe dat hoort te werken. Je komt binnen en denkt: dit zal allemaal wel normaal zijn.

Kan je wel spreken van het belichamen van wijsheid, wanneer iemand zich schuldig maakt aan zoiets als misbruik?

Wat ik zelf heb gezien, als ik hem bezig zag, is dat hij zo goed mogelijk probeert om het onderricht door te geven en te vertalen naar de ontvangers, de studenten. Hij leek zich altijd zeer om zijn studenten te bekommeren: zo belde hij met mensen van Rigpa die op hun sterfbed lagen om ze in dat proces te begeleiden, op alle uren van de dag. Er zijn ook verhalen van mensen voor wie Sogyal Rinpoche’s aanpak wel weer heeft geholpen in het omgaan met trauma’s. Aan de andere kant komen nu verhalen naar buiten van mensen die vertellen dat wat ze ervaren hebben bij Rigpa juist traumatisch was. Wat ik wel pijnlijk vind is dat mensen die zeggen beschadigd te zijn vanuit Rigpa de boodschap krijgen dat hun ervaring onzuivere waarneming is. We horen in Rigpa vaak maar één dominant verhaal en dat is denk ik niet gezond. Ik zou heel graag willen, en daar ben ook voor aan het lobbyen, dat Rigpa zich openlijk uitspreekt over de briefschrijvers en hen bedankt, omdat ze een heel belangrijke discussie teweeg hebben gebracht over wat wel en niet werkt. Wat duidelijk niet goed werkt is hoe de beoefening van Vajrayana in het westen is geïmplementeerd en daarin zijn we goed wakker geschud.

Hoe ziet de aansturing van Rigpa er nu uit? Is het stuurloos of gaat alles gewoon door?
Het is nog een beetje een zoekproces. In Groningen hebben we momenteel geen openbaar programma en in Amsterdam maar beperkt. Internationaal is dat ook het geval. Je kunt mensen nu eenmaal niet zomaar laten beginnen bij Rigpa, nu dit allemaal speelt. Mijn indruk is dat de organisatie nu probeert uit te vogelen hoe we het moeten gaan aanpakken. Hiervoor zijn mensen aangewezen die deel uitmaken van een zogenaamde ‘vision board’. Samen met een aantal boeddhistisch leraren zijn zij aan het uitzoeken hoe de organisatie op een nieuwe manier bestuurd kan worden en het onderricht levend kan worden gehouden.

Is het vertrek van Sogyal geen enorme splijtzwam geworden binnen de sangha?
Het is zeker een uitdaging: er zijn aan de ene kant mensen die willen dat Sogyal Rinpoche zo snel mogelijk terugkomt, en aan de andere kant mensen die nog wel de connectie voelen met de sangha, maar die geen video’s van Sogyal Rinpoche meer kunnen zien. In Groningen proberen we iedereen een plek te geven. Er is bijvoorbeeld ook een cursusavond waarop er geen onderricht van Sogyal Rinpoche wordt vertoond.

Moet een spirituele organisatie sowieso niet op veel meer geënt zijn dan 1 persoon en bijbehorende visie, imperfecties?
Traditioneel is dat niet zo, en dus stond binnen Rigpa vooral Sogyal Rinpoche op het menu van het programma. Op zich logisch, want Rigpa is het voertuig van zijn onderricht. Maar met de inzichten van nu en is het waarschijnlijk beter als er meer ruimte komt voor verschillende stemmen. Mooi is dat we door de huidige situatie nu binnen het Rigpa cursusprogramma een stuk meer verschillende leraren voorgeschoteld krijgen. Ik vind dat het programma daardoor beter en rijker is geworden.

Is er een algemeen gedeelde opvatting van: dit moet anders?
Er is geen algemeen gedeelde mening over de rol van Sogyal Rinpoche en hoe iedereen tegen de relatie met Sogyal Rinpoche aankijkt. Er is nog een onafhankelijk onderzoek gaande naar wat er precies is gebeurd, en dat heeft weer implicaties voor de toekomst van Rigpa. We zijn echt in een fase van inventariseren van ideeën over hoe nu verder met Vajrayana en de leraar-leerling relatie in het Westen, waarbij ook Tibetaanse leraren zijn uitgenodigd om daarover mee te praten. In Rigpa Groningen probeer ik een omgeving te creëren waarin iedereen het woord mag hebben en waar het programma meer bottom-up bepaald wordt. Want op dit lokale niveau hebben we de mogelijkheid om het anders te doen.

Wat is het belangrijkste wat Rigpa volgens jou anders moet doen?
Rigpa moet zich vooral openstellen voor meerdere verhalen en stemmen. We moeten stoppen met het construeren van een gepolijst verhaal vanuit de sangha, richting Sogyal Rinpoche en naar elkaar, waarin er geen ruimte is voor twijfel. De Dharma is zo krachtig, daar mogen we gerust op vertrouwen en daarin mag er ook gefaald worden. De tendens binnen Rigpa is dat je alleen de succesverhalen hoort: wat een prachtig onderricht, of: wat ben ik toch getransformeerd. Als je iets anders dan dat zegt kun je je zomaar een loser voelen.

En binnen Rigpa ben ik campagne aan het voeren voor het uitgeven van een verklaring waarin iets staat als: dankjewel briefschrijvers, we hebben jullie gehoord en het heeft een goede ontwikkeling in gang gezet. Ik denk dat zoiets een helende kracht kan hebben omdat het laat zien dat de organisatie echt de boodschap van de brief ter harte neemt en echt probeert te veranderen.

Zoals Shambhala dat dit jaar wel heeft gedaan??
Ja, inderdaad gewoon toegeven: er gaan dingen mis en het moet beter en we luisteren echt. Sogyal Rinpoche heeft dan wel gezegd dat het hem spijt, maar voor sommige mensen gaat die spijt over dat mensen dit zo ervaren, niet dat hij zelf per se iets verkeerd heeft gedaan.

Heb je zelf nooit gedacht aan opstappen?
Nee, ik heb het nooit echt serieus overwogen, hoewel ik me wel heb afgevraagd: wat moet ik met deze situatie doen als student? Ik kan beter blijven zodat ik van binnenuit invloed kan uitoefenen. Want uiteindelijk zijn wij als studenten Rigpa. We hebben dan wel te maken met die overlevering van een feodale structuur, maar wij als groep kunnen gewoon zeggen: dit willen wij niet.

Wat is de impact van dit alles geweest op jouw studie en beoefening???
Lachend: het was een stuk minder leuk, afgelopen jaar. Vooral ook omdat ik iemand ben die graag ziet dat iedereen het naar zijn zin heeft en in deze situatie weet je zeker dat er altijd mensen zijn voor wie je het niet goed kunt doen. Het is nuttig om dat los te laten en meer te verblijven in ruimte van niet-weten, en terug te vallen op je eigen wijsheidsnatuur. In het begin was alles heel duidelijk: je volgt gewoon de instructies van Sogyal Rinpoche. Sogyal Rinpoche was een soort baken, die aan het hoofd stond en het allemaal wel wist. Dat baken is nu weg, het enige wat ik heb is mijn boeddhanatuur. Maar eigenlijk is dat wat me in het begin ook aantrok in het boeddhisme: je mag je eigen weg zelf bepalen. Lange tijd was dat min of meer een theorie. Maar nu moet ik het wel gaan toepassen.

Meer informatie
Bekijk ook de drie video-interviews die Menno Bijleveld maakte met voormalig Rigpa leden.