Eco-Dharma: Boeddha als natuuractivist

Voor mij, in de moestuin van het centrum Eco-Dharma, in de Catalaanse Pyreneeën, zit een natuurlijk zongebruinde man in outdoor kleding. Hij heeft een fit lichaam en een frisse, jeugdige ondeugd in zijn ogen. Van oorsprong is Rupert Marques (49), natuuronderwijzer, maar nu zit hij hier als organisator van de Wildcamp Retreat. Een 8-daagse retraite, die deel uitmaakt van het Nature Based Practice programma van het centrum Eco-Dharma. En waarin inzichten uit het boeddhisme worden gecombineerd met ecologische kennis en ervaring. Op deze manier wil Eco-Dharma de verbinding tussen mens en natuur verkennen en vernieuwen.

Voorafgaand aan dit interview verbleef ik met een groep van 15 mensen een week lang in de wildernis, zonder elektriciteit of riolering. Het leverde een soort kruising op tussen een meditatie-retraite, een sjamanistische bijeenkomst en de scouting. Denk: mediteren, solo de natuur in zonder eten, verhalen vertellen in een cirkel, houtsnijden, spelen in het bos, een nachtwake bij het vuur en een snelcursus over de roep van zangvogels.

Rupert Marques heeft meer dan twintig jaar ervaring met vipassanameditatie en probeert dit te combineren met de inzichten uit de Deep Ecology beweging, die ontstond in de jaren 70 als vernieuwde visie op de milieuproblematiek.

Hoe komt het centrum aan zijn naam?
“Eco-Dharma verwijst naar ecologie en de Dharma, wat staat voor buiten en binnen. Dharma draait om de verkenning van het innerlijke leven. Ecologie heeft te maken met aandacht voor de buitenkant. En we leven in de illusie dat deze gescheiden zijn. Maar de invloed van mensen op het ecosysteem waarin ze leven is tegenwoordig overduidelijk. En andersom is de verbinding ook niet te ontkennen: probeer je adem maar eens langer dan vijf minuten in te houden en je realiseert je meteen dat er simpelweg geen scheiding is tussen mensen en het ecosysteem waarin ze leven.”

Tijdens de retraite, waarbij we iedere ochtend op een hoog punt in de rotsen mediteerden, vraagt Marques ons regelmatig om onze aandacht te vestigen op een geluid, bijvoorbeeld het geluid van de zingende vogels in de ochtend, en om vanuit te ervaring te onderzoeken of dit geluid binnen ons of buiten ons was.

Wat was de bedoeling achter deze oefening?
“Daarmee wilde ik jullie het gebrek aan onderscheid tussen de binnen- en buitenwereld laten ervaren. Want in feite is er geen barrière. ‘Als ik maar lang en fanatiek genoeg mindful ben, dan bereik ik een soort doel’, is een idee dat heerst binnen meditatiebeoefening. Daar zit wat in, maar er komt vaak erg veel ambitie, veel streven bij kijken. In de meditaties nodig ik deelnemers uit om een beetje achterover te leunen en de geest het geluid van de vogels of de wind te laten waarnemen, in plaats van te streven naar de beste concentratie. En dan merk je dat er niet echt een binnen of een buiten is, maar dat het geluid er gewoon is.” 

Hoe is deze plek ontstaan?
“Guhyapati, de oprichter, ging hier wonen omdat hij een plek zocht waar hij zijn meditatiebeoefening kon verdiepen. Maar hij was ook bezig met milieukwesties en sociale rechtvaardigheid, en begon cursussen aan te bieden waarin mensen hun verbinding met de aarde konden vernieuwen. Hij hield er rekening mee dat hier niet in afzondering wordt gewerkt, maar dat we ons binnen een culturele orde en tijdgeest bevinden. Onze beoefening moet daar een respons op zijn. En de tijden waarin we leven vragen duidelijk om betrokkenheid met de wereld: het is niet genoeg om ergens op een bergtop individuele verlichting te bereiken.”

Waarom is dat niet genoeg?
“Nou, op een bepaalde manier is dat het ook wel – ik ken verhalen van Tibetaanse yogi’s en hun diepe beoefening, en wat zij doen is ongetwijfeld van onschatbare waarde voor het collectieve bewustzijn. Maar uiteindelijk vind ik het lastig om ergens op een bergtop een gevoel van vrijheid en innerlijke vrede te cultiveren en er dan vervolgens niks mee te doen. Er is zoveel lijden op deze wereld, en als ik dan niet probeer om daar een klein beetje van te verlichten, dan voelt het alsof mijn leven niet helemaal benut wordt. Dus ook al ervaar ik veel voldoening wanneer ik op retraite ben, ik voel toch altijd weer de behoefte om van de berg af te gaan, de wereld in.”

Hoe verlichten jullie bij Eco-Dharma lijden?
“Ik probeer deelnemers van cursussen te helpen met het begrijpen van hun leven, zodat ze het iets minder krampachtig en iets zorgzamer kunnen dragen. Wanneer we ons leven in dienst stellen van iets dan is dat goed voor de wereld, maar we vinden ook wat verlichting van onze eigen misère. We maken ons dan ook niet zo druk om de kleine neuroses en houden ons leven iets losser. De vraag “wat doe je met dit unieke leven, waar geef je het aan weg?” is mijn kleine contributie aan het verlichten van lijden. 

Tijdens de retraites heb je het vaak over ‘verliefd worden op de natuur’ en ‘een diepe relatie aangaan met de niet-menselijke wereld’. Wat houdt die relatie in?
“Het uit zich in vele dingen. Soms is de natuur een spiegel voor me. Dan worstel ik ergens mee, en reflecteert de natuurlijke wereld mijn eigen geest. Soms is het een veilige plek wanneer het leven me teveel wordt. De natuur vraagt niets van me en accepteert me volledig. Ze is ook een bron van schoonheid en inspiratie, en op een fundamenteel niveau herinnert de weidse natuurlijke wereld mij eraan wie ik ben en waar ik bij hoor.”

Ben je niet gewoon een romanticus?
“Ik geloof in wat je natuurromantiek zou kunnen noemen: het genieten, ervaren en waarderen van de schoonheid en de intimiteit van de natuur.  Het is een emotionele relatie die je kunt voelen, zoals je een goede relatie met een vriend of geliefde voelt. Maar ik vind het niet genoeg om gewoon te genieten van de natuur zonder iets van klimaatwetenschap te snappen. Het is voor mij ook belangrijk om het verhaal van deze tijd te begrijpen. Anders vlieg ik heen en weer vliegen naar de Grand Canyon met als resultaat een paar uurtjes schoonheid, maar heel veel CO2 in de atmosfeer. De relatie, die je best een romantische relatie zou kunnen noemen, moet dus holistisch zijn. Dat houdt in dat je zowel een conceptueel begrip hebt van klimaatverandering, maar ook een zintuigelijke relatie met de natuur, anders doe je niks met dat conceptuele begrip.”

Ik woon tweehoog in een grote stad. Hoe verbind ik mij met de natuur?
“Dat is een grote vraag, eentje waar ik mee worstel. Vijftig procent van de mensen woont nu in steden, en dat zal alleen maar meer worden. De verwoesting van ecosystemen, het uitsterven van diersoorten, het is voor veel mensen abstract en ver weg omdat het niets met hun directe ervaring te maken heeft.  Het uitdagende hieraan is: hoe zorgen we ervoor dat we er wel iets om gaan geven?

Als het om concrete dingen gaat: wat ik eerst zou doen is me simpelweg afvragen waarom ik me aangetrokken voel tot de natuurlijke wereld – wat is mijn behoefte? Heb ik ruimte of tijd nodig voor reflectie? Toen ik in London woonde en het werd me teveel ging ik naar het park of naar de botanische tuinen, dat was alles wat er was. Dus als je meer ruimte nodig hebt dan de ruimte die de muren van de beschaving je kunnen geven dan is dat misschien een optie. En je eigen voedsel verbouwen, zeker! Dat geeft me een verbinding met de seizoenen en leert me over nemen en teruggeven.

Wat ik hier ook veel hoor is dat mensen op zoek zijn naar verbinding, naar gemeenschap. Ik voel me altijd het meest gesteund op plekken waar mens en natuur samenkomen. Zoals op deze retraite: we hebben er veel aan gehad omdat we in de wildernis leefden, maar we hebben er net zoveel aan gehad omdat we samen waren. Een huwelijk tussen het gemeenschapsleven en het ervaren van de natuur doet ons goed, zeker in combinatie met grondig zelfonderzoek. 

Ben je een boeddhist?
“Ik zou niet zeggen dat ik een boeddhist ben want het gaat me niet om het boeddhist zijn, maar om het leren begrijpen van de menselijke geest. Ik voel me verbonden met de Dharma en heb veel gehad aan het boeddhisme en aan vipassana. Ik deel daarom veel technieken tijdens de cursussen die ik geef. Maar ik vind dat de verkenning van de geest en het bewustzijn niet verbonden zijn aan een specifieke religie. Het is iets voor alle mensen, en eigenlijk denk ik dat het nog dieper gaat: het past in de lange evolutionaire ontwikkeling van het universum dat zichzelf wil ervaren, dat zichzelf wil kennen. Dat staat los van iedere ideologie maar is een wezenlijk deel van het leven dat zichzelf wil kennen. En daar nemen wij aan deel.”

Stomme vraag misschien, maar waarom denk je dat het leven zichzelf wil kennen?
“Dat is juist een fantastische vraag! Waarom heeft het universum iets voortgebracht waarmee het zichzelf kan kennen? Ik heb geen idee, maar dat is het wonderbaarlijke: we leven in een realiteit die zichzelf wil kennen, zichzelf wil liefhebben en zichzelf wil begrijpen, of in mijn eigen woorden: “the universe seeks to touch its own face”.

Wanneer realiseerde je dit voor het eerst?
“Als twintiger kreeg ik interesse in de Deep Ecology-beweging. Ik was teleurgesteld in wat er gebeurt op de aarde tussen mensen en hun leefomgeving, en ik zocht naar manieren om er iets van te begrijpen. Bij Deep Ecology leerde ik dat we de natuur niet hoeven te herstellen, maar dat we onze eigen ware aard moeten herinneren: we maken deel uit van de natuur die voor zichzelf zorgt. Als we dat beseffen dan is het niet langer ík die de wereld moet redden, maar gewoon mijn eigen natuur die deel uitmaakt van het leven. Je bekijkt de wereld dus meer vanuit het wijdere evolutionaire of ecologische perspectief. In boeddhistische termen is dat het overstijgen van het beperkte gevoel van zelf. Andere woorden die naar dezelfde waarheid wijzen.”

Is er nog iets dat je kwijt wilt?
“We hebben het al eerder gehad over de evolutionaire ontwikkeling waardoor het leven zichzelf wil kennen, voor zichzelf wil zorgen. Wat uniek is aan deze tijd is dat deze ontwikkeling zich voor het eerst ontvouwt, terwijl zich bewust is van zichzelf. Dat is mooi: er is nu de bewuste keuze voor schadelijk of zorgzaam gedrag. Het is heel interessant om te zien wat er gaat gebeuren de komende tijd, en de enige manier om dit mee te maken is door er aandacht aan te schenken in onze eigen levens.”

Meer weten?
Op de website van Eco-Dharma Centre kun je veel informatie vinden over het centrum, cursussen die worden aangeboden en over boeddhisme en de deep ecology-beweging.

Op de website van Deep Ecology lees je meer over de filosofie van deze milieubeweging.