Mediteren met kinderen

“Neem een houding aan die voor jou prettig is. We gaan de spaghettitest doen”, zegt juf Yvonne. “Neem even de tijd, voel even waar je voeten zijn, je benen, je billen.”

De kinderen maken grapjes, rekken en strekken zich in gekke houdingen op hun stoel. Heel even dreigt er chaos. Maar Yvonne zit al 36 jaar in het vak en met een aantal goed geplaatste waarschuwingen komen de leerlingen enigszins tot stilstand. De meesten met hun hoofd en hun armen rustend op hun tafeltje. Het wordt stil in de klas, en afgezien van een stiekeme lach naar een klasgenootje, keren de kinderen in zichzelf. Juf Yvonne luidt de bel.

Het is woensdagochtend, tien over half tien. Tien minuten eerder stapte ik het lokaal binnen van Yvonne Mul. Zij geeft les aan leerlingen uit groep 6, 7, 8 van de P.J. Troelstraschool, een Montessorischool die als eerste de titel ‘Mindful School’ kreeg van de Academie voor Mindful Teaching van Eline Snel. De spaghettitest is een oefening waarbij de kinderen het verschil tussen lichamelijke spanning en ontspanning ervaren – het verschil tussen gekookte en ongekookte spaghetti.

Kikkergoeroe

De oefening komt uit de koker van Eline Snel. Tien jaar geleden begon zij met het geven van meditatielessen op de school van haar dochter. Snel is een pionier: ze begon al veertig jaar geleden met het geven van meditatietrainingen. Dat was in een tijd waarin er nog niet zoveel informatie beschikbaar was. “Ik begon in mijn late puberteit met mediteren, maar kon toen nog niemand vinden die les kon geven.” Snel moest dus veel zelf uitzoeken. “Ik kom uit een christelijk gezin maar had niet zoveel met dat geloof. Ik ging op zoek bij het soefisme, bij het boeddhisme en bij andere grote godsdiensten. Wat me bij alle religies tegenstond is dat er altijd een persoon verheerlijkt wordt. Maar God, of Boeddha, of wie dan ook, zit in jezelf, het is het leven zelf dat goddelijk is.”

Bij de mindfulness-methode van Eline Snel is er geen sprake van persoonsverering. De enige ‘goeroe’ is een groene kikker, die de plaats van de zittende boeddha inneemt en die in verschillende vormen en gemoedstoestanden aan de kinderen verschijnt. De brulkikker is boos en reageert zich af. De onzichtbare kikker houdt juist zijn woede binnen. En de mindful kikker reageert niet op zijn woede maar wacht een goed moment af om het gesprek aan te gaan. De kikkersneeuwbal (zo eentje in een glazen bol) wordt gebruikt om te laten zien dat het soms kan stormen in je hoofd, en dat het soms heel kalm is.

“Je kunt kinderen geen dingen uitleggen met abstracte taal. Toen mij tien jaar geleden werd gevraagd om trainingen te gaan geven aan kinderen had ik dus een metafoor nodig. Het duurde een tijdje voordat ik op de kikker kwam, maar toen ik het eenmaal had bedacht viel alles op zijn plaats. De kikker zit in een soort lotusvorm. Hij zit stil maar blijft alert op zijn omgeving. Ieder kind herkent het bewegen van de buik en de keel van de kikker, plekken waar wij ook onze ademhaling kunnen voelen. Het raakt ook aan het sprookje van de kikkerprins, die de bal pas teruggooit naar de prinses als zij hem kust – transformatie, daar moet je iets voor doen.” Bovendien gaat een van de oudste haiku’s over een kikker, van haikumeester Basho:

de oude vijver
een kikker springt
geluid van water

De methode groeide uit tot een succes. Er kwam een boek, ‘Stilzitten als een kikker’ (met meditatiecd), waarvan inmiddels al meer dan 500.000 exemplaren verkocht zijn in 33 landen. In de afgelopen tien jaar zijn er al meer dan 700 mensen opgeleid tot kindertrainer, waarvan driekwart leerkracht. Er zijn een cd, een app en inmiddels is er ook een boek voor ouders met pubers. Eline Snel wordt door haar kleinkinderen inmiddels ‘Oma Kikker’ genoemd.

Wenskabouters

De kinderen op de Troelstraschool zijn inmiddels wat tot rust gekomen, al wordt er nog flink heen en weer geschuifeld op de stoeltjes en lijken sommige leerlingen drukker met anderen dan met zichzelf.

“En dan wil ik je vragen om nu je ogen eens helemaal dicht te knijpen, zo stijf dicht alsof je recht in de zon kijkt. En zet ook je kiezen strak op elkaar. En dan laat je alle spanning los. Je ogen ontspannen, je kaken, je lippen, je mond. Je gezicht wordt helemaal zacht en vriendelijk. En dan bal je even je vuisten.”

De leerlingen trekken gekke gezichten bij het aanspannen. Een paar leerlingen lachen buiten het zicht van juf Yvonne naar elkaar door de spleetjes van hun ogen. Bij het moment van ontspanning wordt op verschillende plekken in het lokaal hard gezucht. In tien minuten worden alle lichaamsdelen gespannen en ontspannen totdat het lokaal vol zit met hangende spaghettislierten op stoeltjes.

De spaghettitest is een van de vele beeldende metaforen die Eline Snel gebruikt om meditatietechnieken uit te leggen en de innerlijke wereld te beschrijven. Aandacht wordt een zaklamp (“die je naar binnen en naar buiten kunt schijnen”) en de denkende geest wordt een piekerfabriek genoemd. Er is een oefening waarbij kinderen zich bewust worden van hun ‘persoonlijk weerbericht’, en een compassieoefening waarbij een spannend bezoek wordt gebracht aan een denkbeeldig bos waar de wenskabouters ervoor zorgen dat je wensen wel eens zouden kunnen uitkomen. De technieken zijn ongeveer hetzelfde als in een mindfulnesstraining voor volwassenen. Alleen de taal is minder abstract.

Boeddhistisch?

De methode van Eline Snel is uitgesproken niet-religieus. “Wat ik mooi vind is dat deze aandachttraining niet cultureel gebonden is. Aandacht en compassie en leren over je gevoelens en gedachten is universeel.” Maar scholen zijn toch voorzichtig met religie, ze willen geen boeddhistisch of religieus plakkaat. “Ik gebruik vaak liever de term aandachttraining, omdat mindfulness soms nog te zweverig wordt gevonden.”

Snel heeft regelmatig contact met Jon Kabat-Zinn, een van de grondleggers van de mindfulnessbeweging. Zinn behoort tot de eerste westerlingen die in de jaren zestig leerde mediteren van verschillende Aziatische leraren, waaronder Thich Nath Hanh., Later ontwikkelde hij samen met anderen de nu wereldwijd gedoceerde MBSR (Mindfulness Based Stress Reduction) en MBCT (Mindfuless Based Cognitive Therapy)-trainingen. Hoewel Zinn het mediteren geleerd heeft van boeddhisten, noemt hij zichzelf geen boeddhist en zei hij ooit: “mindfulnessmeditatie boeddhistisch noemen is hetzelfde als zeggen dat zwaartekracht Engels is, alleen omdat Sir Isaac Newton het heeft geïdentificeerd.”

Yvonne Mul van de Troelstraschool merkt dat het bij de ouders van haar school meevalt met de weerstand: “wij waren heel bang om de term mediteren te gebruiken en om het mindfulness te noemen. Maar de meeste ouders vinden het alleen maar heel leuk wat we doen, en zijn geïnteresseerd omdat het hun kind helpt ontspannen en concentreren.”

Effecten

De bel klinkt drie keer, en de kinderen mogen vertellen hoe het ging. Wat voelde je? “Het voelde lekker.” “Ik werd een beetje moe.” Meerdere kinderen maakten zich zorgen om vlekjes die ze achter hun ogen zagen. “En dan ga je meteen weer nadenken, wat gebeurt er? Word ik blind?”

Veel kinderen zijn enthousiast over mindfulness. Na de les spreek ik twee jongens die allebei zeggen thuis weleens te mediteren. Een jongen zegt dat hij samen mediteert met zijn knuffels, die hij dan rechtop in bed zet. De ander zegt dat hij iedere dag wel even gaat zitten. “Maar vaak vinden kinderen het ook gewoon saai”, zegt Yvonne Mul. “En waar ze zich in groep 5 en 6 zonder schaamte aan de oefeningen overgeven, is het in de hogere groepen alweer niet cool meer om te zeggen dat je mediteert.”

Volgens Eline Snel is het niet makkelijk om in te schatten wat de kinderen er echt van vinden en wat het effect is. “Kinderen zijn geneigd wenselijke antwoorden te geven als je ze ernaar vraagt.” Daarom wordt er ook kwalitatief onderzoek gedaan bij ouders en leerkrachten. Er wordt gekeken naar veranderd gedrag: hoe verandert de relatie met andere kinderen, en hoe is de relatie met hun eigen lijf? Is een kind rustiger in de klas? Slaat een kind dat is uitgedaagd meteen terug of pauzeert het nu even?

De positieve effecten van de training blijken het grootste te zijn op de plekken waar ze het meeste nodig zijn. “Hoe groter de lijdensdruk, hoe groter de verandering,” aldus Snel. “In Nederland hebben de kinderen vooral last van drukte en prikkels. Maar we werken ook in Argentinië, waar veel geweld voorkomt in gezinnen en dus ook op scholen. Daar merken we vaak al na twee achtweekse mindfulness-cursussen dat de hele omgeving verandert.”

Compassie

Ook de compassietraining helpt daarbij. Onder het motto ‘Aardig zijn is leuk’ leren kinderen de waarde van liefdevolle vriendelijkheid. In de documentaire “Kikker zit stil”, over Eline Snel, zien we hoe kinderen in een kring staan, een bal naar elkaar overgooien en een compliment geven aan een ander kind. Het is een hartverwarmend tafereel dat me doet denken aan mijn eigen schooltijd, waarin er voor zulke openheid nauwelijks ruimte was. Ik vraag me af hoe het in de toekomst zal zijn, nu er een generatie kinderen opgroeit voor wie compassie iets is wat je gewoon op school leert, net als rekenen en taal. Snel: “Vroeger werden dit soort processen op scholen simpelweg niet opgemerkt. Dat is op veel plekken nog steeds zo. En daar kan aandachttraining echt verandering brengen, bij leerling, leerkracht en ouders.”

Titelbeeld: Annie Spratt

Interesse in boeddhisme binnen het onderwijs?
Vanaf 2018 biedt het dienstencentrum voor Godsdienst- en Humanistisch Vormingsonderwijs (GVO en HVO) lessen aan waarin de ontwikkeling van aandacht, verstilling en liefdevolle vriendelijkheid centraal staan. Op 14 april is er een bijeenkomst in Utrecht voor geïnteresseerden. Meer info vind je hier.