Meditatie. De blijvende effecten op lichaam, geest en hersenen

Het is zomer, 1974, Dalhousie, India. Een jonge Amerikaanse psychologiestudent zit op een meditatiekussentje in een zweterige zaal en luistert naar de instructies van zijn meditatieleraar S.N. Goenka. Het is dag drie van de vipassanaretraite. De jonge student wordt al de hele dag geplaagd door een pijn in zijn rechterknie die het zitten bijna ondraaglijk maakt. Hij overweegt naar huis te gaan, maar blijft toch nog maar even zitten.

Een goede zet, want ineens is daar de doorbraak. De weerstand tegen de pijn laat los en de grove pijn lost op in allerlei fijnere sensaties. De gelijkmoedigheid maakt zich van de student meester. De rest van de retraite lukt het hem om in meditatie te blijven in een gelukzalige bewuste meditatieroes.

Tijdens de terugreis naar zijn thuisland blijft het sterke gevoel hangen. Hij is een ander mens geworden en de hele reis blijft hij geïnspireerd dromen over een betere wereld waarin iedereen bevrijd is van pijn en lijden. Maar na een fikse reizigersdiarree en een kille thuiskomst in de Verenigde Staten blijkt het gevoel toch weg te ebben en is er van de transformatie weinig meer over. Kan meditatie eigenlijk wel blijvende effecten veroorzaken? vraagt de student zich dan ook af. Die vraag vormt de start van een carrière in de neurowetenschap en verscheidene boeken over de relatie tussen het brein en meditatie.

De student in dit verhaal is Richard Davidson, hoogleraar psychologie en psychiatrie aan de University of Wisconsin. Samen met neurowetenschapper Daniel Goleman publiceerde hij vorig jaar het boek Meditatie. De blijvende effecten op lichaam, geest en hersenen. (Altered Traits in het Engels). In dit boek brengen de twee wetenschappers verslag uit van ruim dertig jaar onderzoek naar het blijvende effect van meditatie, dat verder gaat dan die welbekende ‘post-retraite euforie’.

De hype voorbij

Dat onderzoek begint feitelijk al in de jaren ’70, toen meditatie nog iets exotisch was. Davidson en Goleman zijn beiden pioniers in de integratie van wetenschap en oosterse meditatietechnieken. Samen met vele andere ‘zoekers’ uit het Westen en leraren uit het Oosten hebben ze de weg geplaveid voor de ontwikkeling van de contemplatieve wetenschap. In de jaren ’90 zien we dan ook dat meditatie steeds serieuzer wordt genomen als mogelijke heilbrenger. En sinds de eeuwwisseling neemt het aantal wetenschappelijke publicaties per jaar explosief toe. Het is dan ook niet overdreven te stellen dat meditatie anno 2018 een hype is geworden. De belangstelling ervoor groeit en daarmee ook de vercommercialisering en bijbehorende gelikte reclameteksten op social media. Goleman en Davidson vonden het daarom tijd voor een kritische blik op de onderzoeksresultaten.

“Niet alles wat aan de magie van het mediteren wordt toegeschreven kan de strengste tests doorstaan. En dus hebben wij ons tot taak gesteld om te bepalen wat er wel werkt en wat niet”, schrijven de auteurs in het voorwoord. Goleman en Davidson hebben dan ook strenge eisen gesteld aan de onderzoeken die zij gebruikt hebben om hun boek samen te stellen. Dat is nodig, want een groot deel van de wetenschappelijke onderzoeken blijken erg veel beperkingen te hebben. Toch bleek het kleine aantal onderzoeken dat overbleef genoeg om een overzicht te geven van studies naar de effecten van mediatie. Heel fijn hierbij is dat de hardcore beoefening van Tibetaanse yogi’s net zo serieus wordt genomen als de mindfulness-cursus voor beginners.

Het diepe pad en het brede pad

Tegenwoordig wordt mindfulness ingezet ter ondersteuning van de behandeling van psychisch leed, zoals ptss, depressie en andere emotionele stoornissen. Oorspronkelijk had mindfulness echter een heel ander doel: “een diepgaande verkenning van de geest, bedoeld om tot een fundamentele verandering in ons wezen te komen.” Pas in de laatste decennia is mindfulness losgeweekt van het oorspronkelijke doel, mede dankzij Jon Kabat-Zinn’s ontwikkeling van het Mindfulness-Based Stress Reduction programma.

De auteurs spreken dan ook over vijf niveaus van meditatie die verdeeld zijn over twee verschillende paden van spirituele beoefening: het diepe pad en het brede pad. Op het diepe pad vinden we de zuivere beoefenaars, de monniken en yogi’s die hun leven wijden aan meditatie (‘Niveau 1’). Niveau 2 gaat om mensen die er een serieuze beoefening op na houden in het Westen. Op het brede pad vinden we de programma’s zoals MBSR en Transcendente Meditatie. Dit gaat om meditatie buiten een spirituele context die op een toegankelijke manier wordt aangeboden (Niveau 3). Verder vinden we op het brede pad ook de meer trendy vormen, zoals ‘mindfulness achter je bureau’, meditatie-apps en ander nog laagdrempeligeer materiaal (Niveau 4). Verder bespreken de auteurs ook hun toekomstvisie, waarin geestelijke gezondheid integraal deel uit maakt van samenlevingen, eventueel met behulp van technologie. (Niveau 5).

Daniel Goleman. Foto: Poptech

 

Zowel het diepe als het brede pad is volgende de auteurs én hun Aziatische leraren de moeite waard: het verlichten van lijden is er voor iedereen, niet alleen voor alleen voor mensen op een spirituele zoektocht. Meerdere onderzoeken die de auteurs belichten, tonen aan dat er vanaf de eerste uren dat iemand mediteert al voordelen in de geest optreden. Zo reageert de amygdala (het deel van ons brein dat emoties reguleert) al bij de beginnende mediteerder minder heftig op stress. Ook verbetert de aandacht en concentratie al snel en leidt compassiemeditatie in korte tijd tot sterkere verbindingen in het empathiecircuit van de hersenen. Wel is het zo dat deze voordelen alleen blijven wanneer de dagelijkse meditatie in stand wordt gehouden. Bij meer ervaren mediterenden (mensen die 1000 uur of meer gemediteerd hebben) blijkt dat al deze voordelen zich iets beter in het systeem hebben genesteld. En het zijn die blijvende veranderende effecten waar het de schrijvers van dit boek om te doen is.

Voorbij de euforie

Een belangrijk thema in het boek is de zoektocht van de schrijvers naar zogenoemde ‘veranderde eigenschappen.’ Tijdens meditatieretraites, of bij het gebruik van psychedelica, kun je soms in bijzondere sferen terechtkomen van prachtige gelukzaligheid of diepe concentratie. Maar daar is het de auteurs niet om te doen. Immers, “Als de euforie voorbij is, ben je weer dezelfde sukkel als voorheen”, zoals Davidson bij terugkomst na zijn eerste vipassanaretraite ontdekte. “Alleen de pieken benadrukken gaat voorbij aan de echte betekenis, die erop gericht is om onszelf blijvend te transformeren.” En met de juiste training blijken mensen hiertoe daadwerkelijk in staat, zo lijkt het. 

Gammagolven

Wanneer je een creatief inzicht hebt, je tanden in een sappige perzik zet, of wanneer je de oplossing van een puzzel vindt, produceren je hersenen zogenaamde gammagolven. Zulke golven duren meestal niet langer dan twee tienden van een seconde. Het mooiste inzicht voor de auteurs kwam dan ook toen de wetenschappers metingen deden naar de hersengolven van 21 yogi’s ‘in rust’, met minstens 10.000 meditatie-ervaring. Ze bleken een verhoogde waarde aan gammagolven te hebben. En niet slechts twee tienden van een seconde, maar constant, als ‘standaardkenmerk van hun neurale activiteit’. Zelf omschreven de yogi’s het als ‘een ruimtelijkheid en weidsheid van ervaring, in de zin dat al hun zintuigen helemaal openstonden voor het totale spectrum aan ervaringen’. Voor Goleman en Davidson was dit waar ze naar zochten: een bewijs dat meditatie de hersenen blijvend heeft veranderd, zodat de eigenschap zich ook buiten de meditatie om blijft voordoen.

MRI-scan van hersenen. Bron: University Wisconsin-Madison

 

Blijvend positief effect

Het boek Meditatie is een aanrader voor iedereen die graag een eerlijk overzicht wil hebben van de huidige stand van zaken in de wetenschap. Ook geven de persoonlijke verhalen van de auteurs een interessant inkijkje in de geschiedenis van de opkomst van meditatie in het Westen en de rol die verschillende bekende figuren zoals Jon Kabat-Zinn, S.N. Goenka en de dalai lama daarbij hebben gespeeld.

Het boek is ook inspirerend voor wie optimistisch is over de voordelen van meditatie. Want ondanks dat vele onderzoeken niet de juiste wetenschappelijke kwaliteit hebben, is er nu steeds meer betrouwbaar bewijs dat meditatie in al zijn vormen een blijvend positief effect kan hebben. Niet alleen in de geesten van individuen, maar ook op het welzijn van samenlevingen. Komt die euforische dagdroom van Davidson toch nog een beetje uit.

Bron foto van Richard Davidson met de dalai lama: www.richardjdavidson.com