Omgaan met de dood: “Het boeddhisme is geen EHBO-kit”

Vorig jaar in maart overleed een heel goede vriend van me. Dat gebeurde plotseling, en terwijl hij op vakantie was. Ik kon dus geen afscheid van hem nemen, en ik had hem ook al een tijdje niet gezien. Er was nog nooit iemand gestorven die me zo dierbaar was, en het raakte me als een sloopkogel.

Niet alleen voelde ik me schuldig om onze in het slop geraakte vriendschap, ook werd ik voor het eerst geconfronteerd met rouw. De dood kwam mij voor als verschrikkelijk duister, wreed en onrechtvaardig. En als onbegrijpelijk, want wat betekent dat: voor altijd, nooit weer? Het werd duister in mijn hoofd, want wat is het allemaal nog waard als het zomaar voorbij kan zijn? Bovendien werd ik bang. Als mijn lief wat later thuiskwam dan gewoonlijk haalde ik me meteen allemaal verkeersongevallen en aderbreuken in mijn hoofd. En ook mijn eigen levende lichaam werd een raadsel. Ik kan nog steeds met verbijstering naar mijn eigen hand kijken, hoe die beweegt zonder dat ik erover na hoef te denken. En wat betekent het dan dat Halbe dat niet meer kan? Dat kan ik maar niet bevatten. Wanneer ik naar mezelf kijk, zie ik ook nog steeds de dood, ik voel me een dead man walking.

Het rouwproces is nog niet klaar. Ik mis hem. Op de sporadische momenten dat het écht tot me doordringt dat hij dood is, val ik in duizend stukjes uit elkaar. En ik vind het heel moeilijk dat niets mij echt troost, dat niets de scherpe kantjes eraf haalt.

Christiaan

Ik besluit bij ervaringsdeskundigen te rade te gaan. Ook ben ik benieuwd of het boeddhisme mij misschien kan troosten. Om met die laatste vraag te beginnen ga ik langs bij Christiaan Hannes (43). Hij nam in 2005 toevlucht bij zijn Tibetaanse leermeester. In 2009 stierf zijn ex-vriendin en moeder van zijn zoon aan baarmoederhalskanker. Het was een belangrijk moment voor Christiaan in zijn beoefening: “Er zat een jaar tussen de diagnose en haar overlijden. Dat is de ultieme test, al je boeken betekenen dan even niks meer. Ik had ook geen zin meer in al die klankschalen enzo. Ik heb gewoon geprobeerd er te zijn voor haar, voor onze zoon, en ook voor mezelf. Ik heb geprobeerd aanwezig te zijn in het nu, bijvoorbeeld door niet te vragen: hoe is het, maar: hoe is het vandaag?

De Dharma leert je bewust zijn. Loslaten is ook: erbij blijven, bij je verdriet, woede, weerstand, en beseffen dat dit allemaal constant fluctueert.. Niets kan je omverwerpen als je er bewustzijn aan toevoegt. Maar het verlies is nooit weg, dat draag je mee. En ik geloof ook niet in wachten tot het slijt, de tijd die alle wonden heelt. Tijd is gewoon tijd, na twintig jaar kan je gevoel nog even sterk zijn. Dus het gaat om wat je doet. Ik heb verder geleefd, verder beoefend. Je leert zien dat het erbij hoort.”

Voor Christiaan maakte de dood van de moeder van zijn zoon vooral duidelijk dat boeddhisme geen doekje is voor het bloeden. “Het boeddhisme helpt je niet, het is geen EHBO-kit. Je geest helpt je, en het boeddhisme helpt je geest. Je pijn, verdriet en woede komen uit de geest. Hoe beter je die kent, hoe minder hevig die gevoelens je zullen beïnvloeden. Je kunt die heftigheid gewoon laten gebeuren. Vaak is je reactie om helemaal in het verdriet op te gaan, of om je juist te vermannen. Dat is geen oplossing. Dankzij de boeddhistische beoefening word je je bewust van het relatieve van de bewegingen van de geest. Je hoeft er dan niet van te schrikken, en je niet te laten meeslepen. Je kunt diep voelen, maar je hebt de keuze om ernaar te handelen of niet. Als je voldoende tijd doorbrengt met de geest, dan zie je: het is veel rook en weinig vuur, veel lawaai, maar een klein instrumentje. Dat is gewoon hoe de geest in elkaar zit. Net als een puppy die niet kan stilzitten.”

Middenweg

Dat klinkt allemaal erg goed, maar ook wel een beetje abstract of intellectueel. Maar helpt het ook?, vraag ik me hardop af. “Nou, dat lost het verdriet niet op”, zegt Christiaan. “Iemand loslaten doe je niet zomaar. Ik vergelijk het met een gloeiende plaat. Hou je die vast, dan brand je je. Je kunt hem ook wegduwen, maar dan brand je je alsnog. Wegduwen is dus een even sterke band als vasthouden. Terwijl er afblijven, enkel de gloed voelen en dat ok vinden, dat is veel moeilijker. Dat is de middenweg van de Boeddha. Boeddhisten zeggen dus dat je de dood een normale zaak kunt vinden, en je je reactie erop kunt laten zijn. Maar daar heb je niet zoveel aan, je kunt het intellectueel begrijpen maar dat is niet hetzelfde als het écht realiseren of waarmaken. Daarom is meditatie belangrijk. Meditatie is: wat je weet zodanig gewennen aan je geest dat je het begint te realiseren. Dat het een natuurlijke zaak wordt. En wat natuurlijk voor je is, daar heb je geen weerstand tegen.”

Na dit interview kom ik een beetje verward thuis. Het is precies zoals Christiaan zegt: ik kan het allemaal wel begrijpen en beamen, maar ik voel het niet echt, ik heb er niet zoveel aan. Ik besluit mijn vragen voor te leggen aan een paar mensen die dicht bij me staan en die ook met rouw te maken hebben. Wat troost hen?

Jyra

Allereerst mijn vriendin Jyra (31). Ook zij verloor een goede vriendin, in augustus. Ze waren al 27 jaar bevriend. “Het troost mij dat ze in ieder geval van het leven heeft genoten, al was het honderd keer te kort. Ik weet dat ze heel veel plezier heeft gehad en dat ze zich niet liet tegenhouden in het hebben van geluk. Ze ging rustig alleen op vakantie als haar dat leuk leek en daar bewonder ik haar in. Ik vind het mooi dat iedereen zich haar lachend herinnert. En zo blijft ze ook: lachend en jong.

Ook haal ik troost uit de hoop dat het leven hierna niet echt ‘stopt’. Ik weet niet hoe, maar er zijn zoveel dingen zo bijzonder en onverklaarbaar dat ik geloof dat het niet afgelopen is en dat mijn vriendin nu ergens anders. Dat ze in de hemel of in een andere dimensie nu eigenwijze avonturen aan het beleven is.

In het dagelijks leven, dat hoe dan ook doorgaat, probeer ik mijn verdriet er te laten zijn. Ik sta stil bij mijn verdriet, probeer mezelf niet te veroordelen als iets niet goed lukt als ik overweldigd word door een verdrietgolf. En dan lach ik hardop om dingen die zij grappig had gevonden en probeer ik me te bedenken wat zij op dat moment tegen mij zou zeggen, en dat is altijd aardig of grappig. Soms is het verdriet er elke dag en soms even een tijd niet, en dat mag er zijn.”

José

Ets die José van haar vader maakte

Mijn oud-huisgenoot José (35) heeft al van jongs af aan met de dood te maken:

“Als tiener stierf een geliefde, ouders van goede vrienden overleden, en een goede vriend van mij. Twee jaar geleden stierf mijn vader en dat had de meeste impact. Hij was veel te jong.

Maar ik heb door meditatie geleerd in het moment te leven. Ik ben me heel erg bewust van mijn eigen sterfelijkheid. Na mijn pa vind ik het heel belangrijk om echt mijn eigen koers te varen, daarom ben ik naar Rome verhuisd. Het lijkt alsof de overledenen me kracht geven soms.

Natuurlijk is het keihard als iemand te jong sterft. Het is heel belangrijk om alles goed te voelen. Heel hard schreeuwen, hard huilen, alles mag, als je het maar niet probeert tegen te gaan. Je moet accepteren dat je in een rouwproces zit. Eerst ben je in shock, maar als het besef komt dan is het verdriet intens. Dat verdriet doorleven en omzetten in mooie gedachten is heel belangrijk.

Nu probeer ik zo te leven dat het leven waarde heeft, door in het moment te leven en mezelf continu te ontwikkelen. En ik vind het belangrijk om af en toe de personen die er niet meer zijn te herdenken of ze in een meditatie te eren, door de enige gedachten in de meditatie te wijden aan deze persoon.”

Marijn

Ook mijn collega Marijn van der Waa (53) is een prille ervaringsdeskundige. Zij verloor haar geliefde Channah in februari, nog geen drie maanden geleden.

Foto: Marijn Bax

“Bij troost stel ik me een moeder voor die een arm om je heenslaat en zegt: het komt wel goed. Maar het komt niet goed. Troost is dus een lastige. Ik praat wel tegen haar. Geloof ik dat ze nog ergens is? Ik zou dat wel graag willen, al is het een verhaaltje dat ik mezelf vertel. Want ze is er niet meer. Ze is gewoon weg, verdwenen.

De tumor die ze had, deed iets met haar brein. Ze werd steeds warriger, begon lichamelijk en geestelijk af te brokkelen. Heel moeilijk, ik had nog maar 90% van mijn vriendin over. Ze verdween langzaam, en ik kon me niet meer goed voor de geest halen hoe ze was toen ze nog gezond was, hoe ze keek, hoe ze praatte. Ik heb heel erg zitten worstelen om dat beeld weer terug te krijgen, en nu nog.

Maar ik heb wel een maand de tijd gehad om afscheid te nemen. We hebben duizend keer gezegd dat we van elkaar hielden. Eigenlijk heeft Channah zelf mijn troost geregeld. We hebben nog ringen gekocht terwijl ze ziek was en ze heeft nog net tijd gehad om allemaal foto’s te laten afdrukken. Ze heeft me haar dagboeken gegeven, daar staat veel in wat ik al vergeten was, en dat het heel goed was. Daar ben ik heel dankbaar voor. Maar dat maakt het ook heel naar, dat het zo goed was. Het is nu extra duidelijk wat ik kwijt ben, en wat zij kwijt is.

Ik ben een paar keer per week bij haar dochter van 19. Dat geeft ook troost, dat zij er is. Zij vindt het fijn als ik er ben, en ik ook, in Channah’s huis. Maar soms als zij heel verdrietig is, dan is Channah er wel éxtra niet. Dan zie ik: daar had ze kunnen zitten, en nu is daar een zwart gat, een bijna voelbaar vacuüm, een negatieve ruimte die over is van Channah.

Maar ze wordt niet vergeten. Ze heeft met haar persoon en ook met haar werk veel impact gehad. Haar verdwijnen is niet onopgemerkt gebleven. En dat is toch een soort van troost.”

Jasmin

Tot slot vraag ik het aan mijn collega Jasmin (27), die vier jaar geleden een goede vriendin verloor, en ook haar vader anderhalf jaar geleden.

“Wat mij troost biedt, zijn kleine dingen. Bij de vriendin die ik verloren heb aan kanker zijn dat de evenementen die we organiseren voor kankeronderzoek, de vriendengroep die ontstond doordat zij de gemeenschappelijke factor was, de kleine vooruitgangen die het fonds boekt dankzij het geld dat we inzamelen.

Voor mijn vader vind ik het veel moeilijker, omdat ik daar ook bijna geen troost voor vind. In het begin dacht ik soms als er iets opvallends gebeurde, een mooi blad dat vlak voor mijn voeten dwarrelde, een zonnestraal op een bepaalde plek, dat hij erachter zat. Maar ik ben ook nogal sceptisch, dus anderzijds vond ik dat ook nonsens van mezelf.

Op momenten dat ik het heel moeilijk heb, neem ik er vaak muziek bij die me aan hem doet denken. Dat maakt het niet gemakkelijker, maar daardoor kan ik wel de emoties die ik anders opkrop, laten gaan. Maar ik vind het een heel lastige vraag. Troost is bullshit eigenlijk. Als mensen veel te vroeg overlijden, dan is er maar weinig troost te vinden.”

Niet megaduister

Eigenlijk troost het me wel dat ik niet de enige ben die geen troost vindt. En ook voel ik me minder alleen door al deze getuigenissen. Ik herken er veel in, en er zijn toch dingen bij waar ik wat aan heb. De liefde die er was, en die er nog is. De impact die iemand heeft gehad en blijft hebben. Te weten dat hij of zij heeft genoten van het leven. De helpende invloed van muziek.

Ondanks mezelf word ik steeds meer gewonnen voor de andere kant van de medaille: dat als het leven zo kwetsbaar is, het daardoor ook des te waardevoller wordt en juist niet waardelozer.

En ik put troost uit het idee dat de dood als iets neutraals beschouwd kan worden, in plaats van als iets megaduisters. Zoals José nog schreef in een kort verhaal: het is niet de dood die melancholisch en meedogenloos is, het is het leven.

---

Bekijk ook de lezing ‘Elkaar helpen bij verlies en verdriet’ van rouwexpert Manu Keirse. Te zien bij onze partner 30NOW.

Titelbeeld: Grieving woman, door 1xklima