Alles is niet één

Je leest het op de Yogi Tea, op een spirituele Facebookpagina, of hoort het op de plaatselijke yogaschool of hippiesamenzwering: we zijn allemaal één. Het Universum, de wereld, de kosmos, we leven er allemaal samen in onderlinge verbondenheid. Maar is dat wel zo?

Oude wijsheid vs. Wetenschap

Het idee dat alles één is wordt meestal toegeschreven aan een willekeurige ‘oeroude spirituele wijsheid’ of Oosterse filosofie. Maar net zo belangrijk is dat deze wijsheid nog steeds ‘stand houdt in het licht van hedendaagse wetenschappelijke inzichten’. Goeroes en sjamanen wisten al lang wat Einstein vorige eeuw bevestigd heeft: alles is energie! En sinds de quantumtheorie ons heeft verteld dat atomen aan verschillende uiteinden van het Universum met elkaar in verbinding staan, kan het niet anders meer zijn: we zijn allemaal met elkaar verbonden!

Een aantrekkelijk idee voor de eenzame beeldschermgeneratie die –zo is het sentiment – opgroeide in een wereld van doorgeslagen individualisme. Aantrekkelijk ook voor de wereldverbeteraars, die het eigenlijk altijd al zeiden (net als de christenen, in een iets andere vorm). Eigenlijk aantrekkelijk voor iedereen die een lapmiddeltje zoekt tegen de chaos van een complexe wereld! Alles is één, lekker makkelijk, hoeven we ook niet meer na te denken over ons gedrag.

Vaak wanneer er weer eens vol passie een grote Alles-is-éénheidsworst moet worden gebraden wordt de Boeddha erbij gehaald . Het boeddhisme is hier dan ook bij uitstek geschikt voor, met haar lijstjes en stappenplannen over het afhankelijk ontstaan der dingen. “Wanneer dit er is, is dat er ook. Van het ontstaan van dit komt het ontstaan van dat.” Bovendien wordt er binnen het boeddhisme graag geflirt met de wetenschap. Perfect voor universele dromers dus.

Maar wat is er eigenlijk boeddhistisch aan het idee dat alles één is? Onlangs verscheen er op Tricycle een essay van Thanissaro Bhikkku, een Amerikaanse Theravadamonnik die zijn leven wijdt aan het vertalen van de Dhamma naar begrijpelijk Engels. Hij maakte onder meer de site Accesstoinsight, een database voor boeddhistische geschriften. Het essay is getiteld ‘We Are Not One’ – Interconnectedness is not what you may think. Daarin stelt hij dat de boeddhistische kijk op onderlinge verbondenheid vaak verkeerd begrepen wordt. Ook legt hij uit waarom het niet bepaald een reden is tot juichen.

Innerlijk vs. Uiterlijk

Volgens Bhikkhu wordt binnen het boeddhisme een onderscheid gemaakt tussen innerlijke verbondenheid en de verbondenheid van de dingen in de wereld. Deze twee worden volgens hem vaak met elkaar verward. Het boeddhisme biedt een kader om de wirwar aan zintuiglijke ervaringen, gevoelens en mentale constructies –je belevingswereld— te bestuderen. Door dat te doen kun je leren wat je gelukkig maakt en wat niet.

Dit kader wordt vaak–op de verkeerde manier, volgens Bhikkhu– gebruikt om een idee van onderlinge verbondenheid in de buitenwereld te beschrijven. Maar de innerlijke wereld en de uiterlijke wereld lopen niet naadloos in elkaar over. Sterker nog, onze belevingswerelden zijn vaak drastisch van elkaar gescheiden. Je kunt niet in iemands bewustzijn kruipen en direct meemaken wat die persoon meemaakt. Je kunt het bedenken of misschien met iemand mee proberen te voelen, maar dat is niet hetzelfde.

We zijn allemaal één: hoera!?

De Universele éénheid der dingen wordt vaak geprezen, alsof het universum een prachtig ding is dat werkt om alles en iedereen van ellende te verlossen. Onlangs zat ik in een -cliché-alarm- yogaschool met een meisje aan tafel dat toevallig een berichtje kreeg van iemand aan wie ze net had gedacht. Haar oprechte reactie: “Het Universum is ook zóóóó bijzonder”.

Jazeker, dat is het. Maar het is ook gruwelijk, zegt Bhikkhu. Want hoewel het Universum tot veel moois in staat is, hebben haar bewoners in hun onbedwingbare drang om te bestaan vaak de neiging om anderen massaal uit te buiten en te vermoorden. Ik ben blij dat ik aan de goede kant zit: ik had ook een koe kunnen zijn wiens kalf wordt afgenomen omdat mensen haar melk nodig hebben. Of een mannenkuikentje in een slachtfabriek onderweg naar de versnipperaar. Of een Congolese mijnwerker die tegen een hongerloon dure grondstoffen delft voor de smartphones van anderen. Zóóóó bijzonder allemaal!

Keuzevrijheid

De monnik merkt verder op dat het goed is om extreme denkbeelden te vermijden omdat deze je kijk op de realiteit vertroebelen. Als je te lang vasthoudt aan een idee wordt het een roestig dogma, en van roestige dogma’s krijg je roestige levens. Dit geldt trouwens niet alleen voor het denkbeeld dat alles in de wereld één is, maar voor alle hardnekkige ideeën die langer meegaan dan hun houdbaarheidsdatum. Ideeën en denkbeelden zijn beperkt, en een belangrijke beperking is dat ze geen vaste waarheden zijn -iets dat vaak vergeten wordt wanneer er geloof bij komt kijken. In mijn ideale wereld zijn boeddhisten dan ook geen gelovigen maar beoefenaars (net als wetenschappers, overigens).

Voor het boeddhisme in de praktische zin van het woord maakt het volgens mij dan ook geen quark uit dat we allemaal op een quantumtheoretische manier met elkaar in verbinding staan, dat we allemaal van hetzelfde sterrenstof gemaakt zijn of dat Boeddha of Albert Einstein -of wie dan ook- dat gezegd zou hebben. Onderlinge verbondenheid binnen het boeddhisme, zo stelt Bhikkhu, is geen idee van weeïge éénheid, maar wordt uitgelegd als karma –intenties— en hoe daarnaar gehandeld wordt.

Intenties en handelingen bepalen hoe mensen zich met de wereld verbinden. En dat is niet altijd fijn, want het betekent dat er geen geloof, geen idee en geen lotsbestemming is om achter te schuilen. Er is alleen de nuchtere realiteit. Volgens Bhikkhu zou het besef van onderlinge afhankelijkheid dan ook vooral moeten leiden tot ontnuchtering en ontgoocheling (ondergewaardeerde gevoelens, als je het mij vraagt). Maar het zou ook moeten betekenen dat je erachter komt dat je verantwoordelijk bent voor je eigen geluk. En hoe meer je van die verantwoordelijkheid je durft te nemen, hoe vrijer je bent om zelf te kiezen op wat voor manier je de verbinding aangaat met de wereld. De échte wereld, en niet de spirituele suikerspin die het Universum wordt genoemd.