Lama Govinda heeft de Himalaya niet meer nodig

Filmmaker Jaap Verhoeven woont zelf een groot deel van het jaar in India. Daar hoorde hij een keer vertellen over een kluizenaar in de bergen, in het uiterste noorden van het land. “Toen ik wist dat er zo iemand was, ben ik hem gaan zoeken. Ik heb in kloosters naar hem gevraagd en uiteindelijk ontmoette ik een man die hem af en toe eten brengt. Zo heb ik hem gevonden. Hij zat ver van een bergdorp af, wel vijf à zes uur omhoog lopen.”

Lama Govinda zat jarenlang in een berggrot te mediteren. Hoe heb je hem voor je documentaire weten te strikken?
“Lama Govinda was heel strikt in retraite, hij liet zich niet zien en hij sprak ook niet. Toen ik daar aankwam heb ik daarom een briefje bij hem afgegeven: ‘Ik wil een film over u maken.’ In het dorp dachten ze dat hij nog minstens anderhalf jaar langer in retraite wilde blijven, maar uiteindelijk bleef hij nog slechts een half jaar. Toen ik hoorde dat hij zijn retreat had verlaten, ben ik er weer naartoe gegaan. Hij schreef een briefje terug: ik ben maar een lokale yogi, maar je mag je gang gaan.”

Waarom wilde je eigenlijk een film over hem maken?
“Ik was vooral nieuwsgierig naar hem. Ik vroeg me af of ik zou kunnen zien wat hij heeft bereikt door zijn intensieve meditatie. Als kind was ik al gefascineerd door de verhalen van yogi’s hoog in de bergen in Tibet. Het is ook onvoorstelbaar dat hij twintig jaar in de bergen heeft overleefd, met kou, honger, soms maanden onder de sneeuw.”

“Ook vond ik het heel bijzonder dat deze traditie van de bergyogi’s (de traditie van Milarepa, een bekende Tibetaanse heilige) al duizend jaar oud is. Dit gebied in Noord-India aan de Tibetaanse grens is niet door China bezet, waardoor de traditie ongehinderd geïsoleerd kon voortbestaan. Generatie op generatie werden de teachings doorgegeven. Dat kun je nu nog zien aan hoe de mensen op hem reageren, hoe ze over hem denken. De traditie dreigt in Tibet verloren te gaan, maar is in Noord-India nog zichtbaar.”

Lama Govinda was nog maar 24 toen hij de bergen in trok. Waarom ging hij?
“Hij had het idee voornamelijk opgedaan in boeken. Hij had ontzettend veel gelezen, waaronder ook de Bijbel, en verschillende Hindiboeken en boeddhistische boeken. Daaruit leerde hij dat je je moet afzonderen om verlichting te bereiken, dat je je moet terugtrekken en mediteren. Dat hij het ook echt ging doen, is heel uitzonderlijk.”

“Hij bleef steeds drie tot vier jaar in retraite, en tussendoor was hij soms een paar weken in een bergdorp. Maar hij bleef twintig jaar lang in de bergen. Daarna ging hij terug naar zijn geboortedorp Pooh. Hij is zomaar uit retraite gegaan. Hij maakte toen een voettocht van ongeveer acht weken, zes à zevenhonderd kilometer. Toen bleek hij heel bekend te zijn. Elke dag kwamen er duizenden mensen om zijn blessing vragen, het nieuws ging als een lopend vuurtje rond.”

Maar waarom kwam hij opeens uit de bergen?
“Hij zei: ‘Het maakt niet meer uit of ik in een grot zit of onder de mensen ben; voor mij is het allebei een retreat.’”

Hoe hebben zijn retraites hem beïnvloed?
“Die twintig jaar hebben hem zeer veranderd. Meditatie heeft hem gebracht wat hij wilde, zegt hij. Zijn leven is succesvol geweest, hij is klaar om te sterven. Hij heeft bereikt wat hij wilde bereiken. Wat dat precies betekent, weten we niet. Het zit niet in begrip en woorden, zegt hij. Hij spreekt ook weinig. Zijn leven is een spiegel voor ons leven. Wij baseren onze levenskeuzes op familie, werk, fysiek comfort; hij heeft dat allemaal juist losgelaten. Dat is moeilijk voorstelbaar, zelfs als je het ziet.”

Wat weet je over zijn leven in de Himalaya?
“Niet veel. Wel weet ik dat wij in de winter nog niet één nacht zouden overleven in de Himalaya. Het is echt onwaarschijnlijk dat je maand in maand uit kan overleven op 4500 meter hoogte. Ik weet niet hoe hij het doet. Hij zegt dat dat ook niet belangrijk is, je laat het lichaam toch achter, waarom zou je erover praten?”

“In de teachings van Milarepa staan wel bepaalde technieken, manieren om de energie van je lichaam in evenwicht te krijgen, met behulp van yoga onder andere. Net als the Iceman (Wim Hof, red) in Nederland doet eigenlijk. Maar lama Govinda zegt er niks over. ‘Ik denk er nooit over na, over het lichaam en wat dat moet doen,’ zei hij. Hij moest lachen toen ik vertelde over the Iceman, die ik in een theater had gezien. Dat vond hij vreselijk leuk.”

Klopt het dat mensen hem als een soort heilige zien?
“Zeker, maar hij vraagt zich hardop af waarom ze dat doen. Hij heeft wel een bepaalde uitstraling. Hij zegt dat ook zelf: ‘Door meditatie ontwikkel je compassie in jezelf, en mensen voelen dat.’ Ik denk dat mensen in India daar ook wel gevoelig voor zijn. Niet alleen boeddhisten, maar ook hindoes en sikhs kwamen naar hem toe voor zijn zegen, en mensen van de politie en het leger. Ze waarderen dat, iemand die zich losmaakt van de wereld om de waarheid te vinden, à la de Boeddha: dat is hun ideaal. Ook zijn moeder en familie ziet hem als leraar en vereert hem. Hij heeft totaal geen pretenties, je merkt dat hij dingen overstijgt, dat respecteer ik.”

Hoe was het eigenlijk voor hem om na twintig jaar uit de bergen te komen? Was het geen cultuurshock?
“Lama Govinda was de eerste dagen nog erg in zichzelf gekeerd. Maar dat werd wel anders, hij wende er wel aan. Hij ging zich ook weer wassen bijvoorbeeld. Maar hij zei vooral: het maakt geen verschil. Hij is onverstoorbaar. ‘Ik zie al die mensen niet als verschillend van mij,’ zei hij. ‘Iedereen is hetzelfde; er is geen onderscheid tussen mensen. Hun uiterlijke verschijning is verschillend, maar in feite zijn alle levende wezens Chenrezig, Lord of Compassion.’ Daarom schrok hij niet van de wereld beneden, hij ziet al die verschillende personen niet. Best moeilijk te begrijpen.”

Wat is de achterliggende boodschap van de film?
“Hmm… dat weet ik niet precies. Het heeft er iets mee te maken dat wij vanuit onze eigen visie naar die wereld kijken, en daarmee alleen zien wat we al denken. Onze gedachten maken de wereld, zoals de Boeddha al zei. Mijn intentie is om die wereld gewoon te laten zien. Mijn rol als filmmaker is om ingang te geven tot iets wat je nog niet kent. Dat is verrijkend. Ik wilde iets laten zien wat we nog nooit gezien hebben. De film is een raam naar een andere wereld. Het is heel open, iedereen mag ervan denken wat hij wil.”

“De film is ook een magisch verhaal, je kunt het niet helemaal doorgronden. De vragen die jij mij stelt (en die ik ook aan hem stelde) zijn typisch westers; die spelen voor hem niet. Wij willen het begrijpen en denken ook dat dat kán. Daar gaat de film over: we kunnen niet alles begrijpen en dat is oké. Tijdens het kijken ga je veel dingen ook wel begrijpen hoor, maar je voelt steeds dat het een andere wereld is. Misschien zullen veel mensen dat onprettig vinden… Maar dat is niet erg. Zo werkt meditatie ook, dat moet je ook zelf doen om te weten wat het is, om te weten wat verlichting is.”

En heeft lama Govinda ook een boodschap?
“Misschien wat cliché, maar: verbeter de wereld, begin bij jezelf. Eerst jezelf zuiveren en puur maken, daarna kun je pas anderen werkelijk helpen. Het kan ook andersom, maar dan wordt het gecompliceerd. Hij wilde klaarheid scheppen in zijn eigen geest om anderen te helpen. Compassie is zijn intentie. Het ideaal van de bodhisattva leeft sterk in die traditie.”

“Ik ben erg van hem gaan houden. Hij heeft iets heel innemends, onbevangens, als een kind bijna, maar is tegelijkertijd heel scherp.”

Heb jij persoonlijk iets geleerd van hem?
“Ik heb geleerd dat ik vanuit mijn eigen manier van denken en bevragen kom als ik zo iemand benader. Het zijn míjn vragen; als hij ze zou beantwoorden, dan brengt dat me niet per se verder. Het gaat ook niet om woorden, het is een staat van zijn. En dat zijn ook maar woorden, dus wat weet je nu?!”

“Dat is ook wel zijn boodschap: je moet het zelf ervaren, zelf doen. Je kunt het niet begrijpen, maar je moet toch het vertrouwen hebben om het gewoon te dóen. ”

Is de traditie van Milarepa nu aan het uitsterven?
“Tja, iedereen heeft nu een telefoon, ook in Ladakh, en er is internet. De jongeren gaan nu naar school voor het eerst. Daarvóór leerden ze alleen boeddhistische lessen. Nu zijn er dus ook minder mensen daar die zo’n leven willen.”

“Milarepa gaf ook les aan dieren, hij is een soort van Sint Franciscus van Tibet. Die leefde ook in de Middeleeuwen: in de tijd van Milarepa had je dus ook in het westen heiligen die werden vereerd en die het pad van meditatie gingen. Maar hier zijn geen leraren meer die dat meditatieonderricht kunnen geven. Dat gebeurde wel in Trappistenkloosters en andere kloosters, maar die christelijke traditie is vrijwel helemaal verdwenen. Met al onze industrialisatie en Verlichting heeft dát niet kunnen overleven… Terwijl het dáár in die nomadencultuur wel heeft kunnen blijven bestaan. Bijzonder.”

Wat is lama Govinda nu van plan? Gaat hij terug de bergen in?
“Hij zegt nooit van tevoren wat hij gaat doen. Maar hij is in ieder geval nog niet opnieuw in een strikte retreat gegaan. Toen ik hem het vroeg zei hij simpelweg: ‘Till death, no plans!’”

The Mountain Yogi is een productie van de boeddhistische stroming bij de KRO-NCRV en kun je hier bekijken