To study the way is to study the Selfie

Zelf doe ik het al jaren. Heel sporadisch met een duidelijk aanwijsbare praktische aanleiding, maar veel vaker totaal uit het niets en zonder reden. Gewoon, omdat ik een goed humeur heb, straal van geluk en het veel te zonde is dat niemand dit ziet. De oplossing ligt dan voor het grijpen: gewoon effe een selfie maken.

Ik pak mijn iPhone erbij, open mijn foto-app en stel de camera zo in dat de lens op mijn gezicht is gericht, waardoor ik tijdens het fotograferen op mijn schermpje kan meekijken hoe de foto eruit gaat zien. Ik houd de telefoon op een armlengte afstand (meer opties zijn er ook niet), draai mijn hoofd een paar keer, terwijl mijn lippen vanzelf in de ’tuithouding’ gaan staan: een bijverschijnsel van de concentratie waarmee ik mijn gezicht in de meest gunstige positie probeer te wurmen. Zodra ik tevreden ben over wat ik op mijn schermpje zie, druk ik op het knopje. Et voilà, mijn nieuwe selfie is een feit.

‘Selfie’ werd in 2013 door de Dikke Van Dale verkozen tot Woord van het Jaar en verwijst naar een foto die iemand van zichzelf heeft genomen, meestal met een smartphone. Iedereen die een smartphone heeft en actief is op social media heeft ongetwijfeld een of meerdere selfies in zijn of haar digitale fotocollectie staan.

Tuitmondje?
Selfies zijn haarfijn te onderscheiden van een gewone portretfoto. Naast een vervorming van het gezicht, ontstaan door de onhandige hoek waaruit de foto is genomen (een arm is veel te kort), is er ook die onmiskenbare blik in de ietwat hongerige ogen, waaruit een mix spreekt van hoop, concentratie en zelfbewustzijn. Verder zie je het aan het getuite mondje en het hoofd dat in negen van de tien gevallen een beetje scheef gedraaid is, alsof we net even bezig waren met wat nekoefeningen. Tot slot wordt een selfie vaak genomen met de app Instagram: het programmaatje waarmee je de foto zo’n gezellig en gelukzalig jaren zestig-sfeertje meegeeft.

‘Is het exhibitionisme, is het narcisme of is het de ultieme ijdelheid?’ vraagt de reporter zich af in dit nieuwsitem van de NOS. Ik zal het eerlijk toegeven: ik kom in aanmerking voor alle drie. Want ondanks het feit dat ik een ‘naturel tiepje’ ben en niet van make-up hou, ben ik in mijn eigen ogen op instagram toch aantrekkelijker dan in het echt. Ik meen dit ook bij andere mensen te observeren. Veel profielfoto’s op sociale media zijn selfies en dat is vast geen toeval. Toch verbergen mensen met hun gekke selfies naar mijn idee niet zozeer hun ‘ware aard’, maar leggen ze juist iets heel menselijks bloot: hoe bewust en zorgvuldig wij allemaal bezig zijn met het smeden en naar buiten brengen van die versie van ons ‘zelf’ waar we het beste mee kunnen leven. Kijk, zo vind ik mezelf acceptabel, dit plaatje geeft weer wie ik denk dat ik ben. En gerustgesteld klikken we weer op het knopje ‘delen’ in afwachting van die bakken met likes.

Geen-Zelf
Hoe zit dat met de Boeddha? Zou hij aan Instagram-selfies gedaan hebben? Volgens de oudste bronnen van Boeddha’s leer, de Pali-canon, is het idee dat wij een onveranderlijk en aanwijsbaar ‘zelf’ bezitten de vrucht van onwetendheid, wat weer een van de drie hoofdoorzaken is van het lijden. En dat is minder abstract dan het klinkt. De laatste keer dat iemand iets over mij zei wat tot mijn schrik niet strookte met mijn eigen beeld van mezelf, staat nog vers in mijn geheugen. Vasthouden aan een vastomlijnde identiteit leidt vroeg of laat altijd tot teleurstelling en dus pijn. We zijn mensen en zelf-beeldvorming zit in onze aard, maar de kunst is om elk idee dat we over onszelf vormen niet te serieus te nemen. Een beroemde uitspraak over het concept van een ‘zelf’ komt van de 13e-eeuwse Japanse zenboeddhist Dogen Zenji:

To study the Way is to study the Self. To study the Self is to forget the Self. To forget the Self is to be enlightened by all things of the universe. To be enlightened by all things of the universe is to cast off the body and mind of the Self as well as those of others. Even the traces of enlightenment are wiped out, and life with traceless enlightenment goes on forever and ever.

Eigenlijk zegt hij: er is geen Zelf, maar we doen even net alsof dat er wel is, zodat we het kunnen bestuderen, om er vervolgens achter te komen dat het een illusie is. Die ontmaskering leidt vervolgens naar verlichting, omdat ons bewustzijn zich uitstrekt buiten de grenzen van die vastomlijnde identiteit. We leven niet meer alleen in ons eigen wereldje, maar in het hele universum.

Selfies ‘bestaan’ in die zin dus ook niet. Maar laten we, zolang we leven, op Facebook zitten en werkende iPhones hebben maar even net doen alsof ze er wel zijn. En ervan genieten, en ze zo onnatuurlijk en vervormd maken als we willen. Des te makkelijker zijn ze te ontmaskeren.

En dit ben ik dus echt!